3 september 2020, 13:08 | Bijgewerkt: 25 januari 2021, 10:36
Ludwig pompte nog steeds de meesterwerken eruit – zelfs toen hij volledig doof was. Hier is hoe hij het deed.
“De laatste drie jaar is mijn gehoor steeds zwakker geworden…” – zo schreef Beethoven, 30 jaar oud, in een brief aan een vriend.
De jonge Beethoven stond bekend als de belangrijkste musicus sinds Mozart. Halverwege zijn twintigste had hij bij Haydn gestudeerd en werd hij gevierd als een briljant, virtuoos pianist.
De tijdlijn van Beethovens leven: 1770 – 1802 >
Tegen de tijd dat hij 30 werd, had hij een paar pianoconcerten, zes strijkkwartetten en zijn eerste symfonie gecomponeerd. Alles zag er goed uit voor de man, met het vooruitzicht op een lange, succesvolle carrière.
Klik hier om te luisteren naar onze podcast, Beethoven: The Man Revealed op Global Player, de officiële Classic FM-app >
Toen begon hij een zoemend geluid in zijn oren waar te nemen – en alles stond op het punt te veranderen.
Hoe oud was Beethoven toen hij doof begon te worden?
Omstreeks zijn 26e begon Beethoven het zoemen en suizen in zijn oren te horen. In 1800 schreef hij op 30-jarige leeftijd vanuit Wenen aan een jeugdvriend – toen werkzaam als arts in Bonn – dat hij daar al enige tijd last van had:
“De laatste drie jaar is mijn gehoor steeds zwakker geworden. Ik kan u een idee geven van deze eigenaardige doofheid als ik u moet vertellen dat ik in het theater heel dicht bij het orkest moet komen om de uitvoerenden te verstaan, en dat ik van een afstand de hoge tonen van de instrumenten en de stemmen van de zangers niet hoor… Soms ook hoor ik nauwelijks mensen die zacht spreken. Het geluid hoor ik wel, maar de woorden niet. En toch, als iemand schreeuwt, kan ik het niet verdragen.”
Beethoven probeerde het nieuws over het probleem geheim te houden voor zijn naasten. Hij vreesde dat zijn carrière zou worden geruïneerd als iemand het doorhad.
“Twee jaar lang heb ik bijna alle sociale bijeenkomsten vermeden, omdat het mij onmogelijk is tegen mensen te zeggen ‘ik ben doof’,” schreef hij. “Als ik tot een ander beroep behoorde, zou het gemakkelijker zijn, maar in mijn beroep is het een beangstigende toestand.”
Ooit was Beethoven met zijn collega-componist Ferdinand Ries op stap en zagen ze tijdens een wandeling een herder die pijp speelde. Beethoven zou aan het gezicht van Ries hebben gezien dat er prachtige muziek werd gespeeld, maar hij kon het niet horen. Er wordt gezegd dat Beethoven na dit voorval nooit meer dezelfde was, omdat hij voor het eerst met zijn doofheid werd geconfronteerd.
Beethoven kon blijkbaar tot 1812 nog wat spraak en muziek horen. Maar tegen de tijd dat hij 44 was, was hij bijna volledig doof en kon hij geen stemmen meer horen of zoveel van de geluiden van zijn geliefde platteland. Dat moet verwoestend voor hem zijn geweest.
Waarom werd Beethoven doof?
De precieze oorzaak van zijn gehoorverlies is onbekend. Theorieën gaan van syfilis tot loodvergiftiging, tyfus, of mogelijk zelfs zijn gewoonte om zijn hoofd in koud water te dompelen om wakker te blijven.
Op een gegeven moment beweerde hij dat hij in 1798 een woedeaanval had gekregen toen iemand hem op zijn werk stoorde. Nadat hij was gevallen, zei hij, stond hij op en ontdekte dat hij doof was. Op andere momenten gaf hij de schuld aan maag- en darmproblemen.
“De oorzaak hiervan moet de toestand van mijn buik zijn, die zoals u weet altijd ellendig is geweest en steeds erger is geworden,” schreef hij, “aangezien ik altijd last heb van diarree, wat buitengewone zwakte veroorzaakt.”
Een autopsie die na zijn dood werd uitgevoerd, wees uit dat hij een opgezwollen binnenoor had, dat in de loop der tijd laesies ontwikkelde.
Hier is Beethovens beroemde Symfonie Nr.5, geschreven in 1804. Het beroemde openingsmotief wordt vaak aangeduid als ‘het noodlot dat aan de deur klopt’; het wrede gehoorverlies waarvan hij vreesde dat het hem voor de rest van zijn leven zou treffen.
Quiz: Hoe goed kent u ECHT de 5e van Beethoven? >
Welke behandeling zocht Beethoven voor zijn doofheid?
Het nemen van een lauw bad met Donauwater leek te helpen tegen Beethovens maagkwalen, maar zijn doofheid werd erger. “Ik voel me sterker en beter, behalve dat mijn oren voortdurend zingen en zoemen, dag en nacht.”
Een bizarre remedie was het vastbinden van natte boomschors op zijn bovenarmen tot het uitdroogde en blaren veroorzaakte. Dit genas de doofheid niet – het hield hem slechts twee weken weg van zijn piano.
Na 1822 gaf hij het zoeken naar behandeling voor zijn gehoor op. Hij probeerde een reeks gehoorapparaten, zoals speciale hoortrompetten. Kijk maar eens:
Als hij niet kon horen, hoe kon hij dan muziek schrijven?
Beethoven had de eerste drie decennia van zijn leven muziek gehoord en gespeeld, dus hij wist hoe instrumenten en stemmen klonken en hoe ze samenwerkten. Zijn doofheid was eerder een langzame verslechtering dan een plotseling verlies van gehoor, zodat hij zich altijd in gedachten kon voorstellen hoe zijn composities zouden klinken.
Beethovens tijdlijn: 1803-1812 >
Beethovens huishoudsters herinnerden zich dat hij, toen zijn gehoor slechter werd, aan de piano ging zitten, een potlood in zijn mond stopte en het andere uiteinde ervan tegen de klankkast van het instrument aanraakte om de trilling van de noot te voelen.
Veranderde Beethovens doofheid zijn muziek?
Ja. In zijn vroege werken, toen Beethoven het volledige bereik van frequenties kon horen, gebruikte hij hogere noten in zijn composities. Toen zijn gehoor achteruit ging, begon hij de lagere noten te gebruiken die hij duidelijker kon horen. Werken als de Maanlicht Sonate, zijn enige opera Fidelio en zes symfonieën werden in deze periode geschreven. De hoge noten keerden terug in zijn composities tegen het einde van zijn leven, wat suggereert dat hij de werken vorm hoorde krijgen in zijn verbeelding.
Hier is Beethovens Große Fuge, Op. 133, geschreven door de dove Beethoven in 1826, geheel gevormd uit die klanken van zijn verbeelding.
Bleef Beethoven optreden?
Dat deed hij. Maar uiteindelijk vernielde hij piano’s door er zo hard op te slaan om de noten te kunnen horen.
Nadat hij Beethoven in 1814 had gezien tijdens een repetitie voor het Aartshertogtrio, zei de componist Louis Spohr: “In forte passages sloeg de arme dove op de toetsen tot de snaren rinkelden, en in piano speelde hij zo zacht dat hele groepen noten werden weggelaten, zodat de muziek onverstaanbaar was tenzij men in de pianoforte partij kon kijken. Ik was diep bedroefd over zo’n hard lot.”
Toen het aankwam op de première van zijn massieve Negende Symfonie, stond Beethoven erop te dirigeren. Het orkest huurde een andere dirigent, Michael Umlauf om naast de componist te staan. Umlauf zei de uitvoerenden hem te volgen en Beethovens aanwijzingen te negeren.
De symfonie kreeg een uitbundig applaus dat Beethoven niet kon horen. Volgens de legende benaderde de jonge alt Carolina Unger de maestro en draaide hem om naar het publiek, om de ovatie te kunnen zien.
Zo zou het moment eruit hebben kunnen zien, met Gary Oldman die Beethoven speelde in de film, Immortal Beloved: