Frontiers in Pharmacology

Introduction

De uitdrukking chemische contaminatie is een duidelijke indicatie van de aanwezigheid van chemische stoffen waar ze niet horen te zijn of aanwezig zijn in een hoeveelheid die in een hogere concentratie is dan de hoeveelheid die als veilig wordt beschouwd. De chemische gevaren zijn een van de hoofdoorzaken van voedselcontaminatie die in verband wordt gebracht met door voedsel overgedragen ziekte-uitbraken (Faille et al., in press). De oorsprong van chemische contaminanten is verschillend van het veld tot het bord, namelijk bodem, milieu, desinfectiebijproducten, persoonlijke verzorgingsproducten, lucht, water, en verpakkingsmateriaal. Chemische verontreinigingen remmen bijna alle in massa geproduceerde producten voor dagelijks gebruik af, zoals ontsmettingsmiddelen, plastics, detergenten, deodorants, pesticiden, enzovoort. Zelfs het voedsel dat wordt geconsumeerd en het water dat wordt ingenomen, zijn niet veilig voor de invasie van chemicaliën in onveilige concentraties. Voedselverontreiniging, hetzij per ongeluk of opzettelijk, is een ongelukkige daad die talrijke ernstige gevolgen heeft voor de menselijke gezondheid. Voedselverontreiniging is al 8000 jaar geleden in de geschiedenis geregistreerd, maar de groei van de agro-industrie en de globalisering hebben ertoe bijgedragen dat het probleem zich over de hele planeet heeft verspreid (Robertson et al., 2014). Het Amerikaanse Centre for Disease Control and Prevention bevestigde meer dan 11.000 voedselinfecties in het jaar 2013 (Salter, 2014), waarbij verschillende agentia zoals virussen, bacteriën, toxines, parasieten, metalen en andere chemicaliën voedselbesmetting veroorzaken (Callejón et al., 2015). De symptomen van de door voedsel overgedragen ziekte als gevolg van chemische verontreiniging variëren van milde gastro-enteritis tot fatale gevallen van lever-, nier- en neurologische syndromen. Het is in deze context dat voedselcontaminatie vaak in het nieuws komt door de schadelijke gevolgen ervan. Tussen 2009 en 2010 werden in de Verenigde Staten in totaal 1527 uitbraken van door voedsel overgedragen ziekten waargenomen, met 29 444 ziektegevallen en 23 sterfgevallen tot gevolg (CDC, 2013). Bovendien is voedselbesmetting de afgelopen jaren ernstiger geworden door de ontwikkeling van de industrie en de daaruit voortvloeiende milieuvervuiling (Song et al., 2017). Daarnaast kan de inname van besmet voedsel met pesticiden en zware metalen gastro-intestinale infecties veroorzaken (Song et al., 2017). Zo stierven in Nigeria naar schatting 400 tot 500 kinderen aan acute loodvergiftiging als gevolg van de inname van voedsel dat was verontreinigd met loodhoudende grond en stof (Tirima et al., in press). Met dergelijke incidenten in het achterhoofd en de schadelijke gevolgen voor de gezondheid in het algemeen, onderzoekt dit overzicht de redenen en soorten van chemische verontreinigingen in voedsel samen met de blootstelling van het individu aan dergelijke verontreinigde voedingsmiddelen op een dagelijkse basis en werkt verder de gezondheidseffecten van dergelijke voedselonzuiverheden uit.

De redenen voor voedselverontreiniging

Voedsel is een cruciale bijdrage aan het welzijn van de menselijke gezondheid en een belangrijke bron van zorgen, plezier en stress (Wilcock et al., 2004), met als een van de redenen achter de stress en zorgen, de ziekten die worden veroorzaakt als gevolg van besmet voedsel. Er zijn meerdere redenen voor de besmetting van voedsel (Ingelfinger, 2008). Voedselbereiding doorloopt een lange keten van verwerking, waarbij elke fase een potentiële bron is van chemische verontreinigingen die het voedsel binnendringen. Het transport van voedsel kan ook de basis leggen voor contaminatie van voedsel, vooral onder slechte hygiënische omstandigheden (Unnevehr, 2000). Ook worden sommige chemische stoffen opzettelijk gemengd tijdens het voedselbereidingsproces om de houdbaarheid van een voedselproduct te verbeteren. De verontreinigingen kunnen onzuiver voedsel omvatten wanneer het in de keuken wordt gekookt; de overdracht hangt echter vooral af van de doeltreffendheid van de keukenhygiëne (Gorman et al., 2002). Chemische verontreinigingen komen ook op natuurlijke wijze in de voedselketen terecht met pathogenen die in het milieu aanwezig zijn en hoge bacterieaantallen vertonen op sommige belangrijke rauwe voedingsmiddelen zoals pluimveevlees (Humphrey et al., 2007).

Types van voedselverontreinigingen

Voedselverontreinigingen omvatten gewoonlijk milieuverontreinigingen, voedselverwerkingsverontreinigingen, niet-goedgekeurde versnijdingsmiddelen en levensmiddelenadditieven, en migranten uit verpakkingsmaterialen (Mastovska, 2013). Milieucontaminanten zijn onzuiverheden die ofwel door de mens worden geïntroduceerd ofwel van nature voorkomen in water, lucht of bodem. Voedselverwerkende contaminanten zijn die ongewenste verbindingen die in het voedsel worden gevormd tijdens het bakken, roosteren, inblikken, verhitten, fermenteren of hydrolyseren (Schrenk, 2004). Het directe contact van voedsel met verpakkingsmaterialen kan leiden tot chemische contaminatie door de migratie van sommige schadelijke stoffen in voedsel. Verder kan het gebruik van niet-goedgekeurde of foutieve additieven leiden tot voedselverontreiniging.

Natuurlijk voorkomende verontreinigingen in voedsel

Verschillende bacteriën, virussen en parasieten bevolken de oppervlakken van het rauwe voedsel op natuurlijke wijze. Verontreiniging van rauw voedsel kan ook optreden door het rioolwater, de bodem, uitwendige oppervlakken, levende dieren, de inwendige organen van vleesdieren. Een bijkomende bron van besmet voedsel is het voedsel dat afkomstig is van zieke dieren, hoewel de gezondheidsvooruitgang deze bron van voedselbesmetting bijna geëlimineerd heeft (Marriott en Gravani, 2006). Voedselcontaminatie door chemische bronnen omvat het per ongeluk mengen van chemische voorraden in voedsel of de chemicaliën in het dierenvoer of antibiotica-injecties die aan pluimveedieren worden gegeven (Martin en Beutin, 2011). Verschillende parasieten zijn ook aanwezig in het voedsel door symbiotische relaties tussen het organisme en de parasiet. Een groot aantal hiervan veroorzaakt voedselinfecties en -uitbraken. Een brede categorisering van deze parasieten wordt gepresenteerd in tabel 1A (Newell et al., 2010).

Tabel 1A. Parasieten in verschillende voedingsmiddelen (aangepast en gebruikt met toestemming van Newell et al., 2010)

Enterische infecties door parasieten kunnen worden overgedragen via de fecaal-orale route door het intrinsiek consumeren van besmet voedsel of door de opname van vrijlevende parasieten uit de omgeving. Besmetting van voedingsmiddelen zoals vlees, groenten en fruit is mogelijk door de introductie van de parasiet in het rioolwater, irrigatiewater, feces, grond, menselijke hantering of onjuiste verwerking van het besmette vlees. Voedselproducerende dieren kunnen zelf de parasieten overbrengen, omdat ze zelf besmet zijn (Pozio, 1998).

Besmetting tijdens de productie, verwerking, opslag en bereiding van voedsel

Besmettingsstoffen kunnen in de ruwe stadia van het voedsel aanwezig zijn als gevolg van omgevingsbronnen van contaminanten. Tijdens het vervoer van levensmiddelen zijn de uitlaatgassen van diesel en benzine of kruisbesmetting in het voertuig dat voor het vervoer van levensmiddelen wordt gebruikt, veel voorkomende bronnen van besmetting. Lange-afstandsschepen voor vervoer zijn ook vaak kruisbesmet met chemicaliën die worden gebruikt voor desinfectie of andere bronnen (Nerín et al., 2007a). Hoge barrières die worden gebruikt voor de bescherming van voedsel door het te verpakken tijdens langeafstandstransport, worden niet altijd getest op hun barrière-eigenschappen, waardoor ze een oorzaak van besmetting kunnen zijn. In de reinigingsfase van de voedselproductie en -bereiding kunnen contaminanten binnendringen door de residuen die zijn achtergebleven van de ontsmettingsmiddelen en reinigingsmiddelen op het oppervlak van voedselbehandelingsapparatuur (Nageli en Kupper, 2006; Villanueva et al., 2017). Warmtebehandeling in het productieproces is een andere bron van verontreinigingen. Het gebruik van hoge kooktemperatuur bij huishoudens en industrieën is de veelgebruikte methode voor voedselverwerking. Het gebruik van hoge kooktemperaturen in combinatie met externe factoren kan leiden tot de vorming van toxische verbindingen die een impact hebben op de voedselveiligheid en -kwaliteit. Giftige verbindingen zoals nitrosaminen chloropropanolen, acrylamide, furanen of PAK’s worden gevormd tijdens de voedselverwerkingsmethoden zoals verhitten, roosteren, grillen, bakken, inblikken, fermentatie of hydrolyse (Nerín et al., 2016). Braden is een belangrijke bron van generatie van een reeks toxische verbindingen in de voedselbereidingsprocessen (Roccato et al., 2015). Daarnaast kan verhitting in de magnetron ook contaminanten in het voedsel doen ontstaan, aangezien het gemeenschappelijke kenmerk van koken in de magnetron is dat het voedsel in de container of verpakkingsfolie (verpakkingsmateriaal) in de magnetron wordt gekookt (Nerín et al., 2003). Tot de verpakkingsmaterialen die in de magnetron kunnen worden gekookt, behoren karton, composieten en kunststoffen en tijdens het koken kunnen componenten van deze materialen van de verpakking op het voedsel overgaan, wat leidt tot een afname van de voedselveiligheid en -kwaliteit (Ehlert et al., 2008).

Voedselverpakking heeft verschillende voordelen, zoals fysieke bescherming en verbeterde voedselbescherming; toch kan het een bedreiging vormen (Marsh en Bugusu, 2007). Verpakkingsprocessen maken gebruik van verschillende additieven zoals stabilisatoren, antioxidanten, weekmakers en glijmiddelen om de eigenschappen van het verpakkingsmateriaal te verbeteren. Niettemin kan elk direct of indirect contact van het verpakkingsmateriaal met het levensmiddel leiden tot de overdracht van deze stoffen van de verpakking naar het levensmiddel. Een dergelijk verschijnsel wordt migratie genoemd. Wanneer metalen blikjes worden gebruikt in verpakkingen, vormt corrosie een bron van voedselcontaminatie door de migratie van metaalionen naar voedsel (Buculei et al., 2012). Om dit te voorkomen, wordt de binnenkant van blikjes vaak gecoat met vernissen zoals epoxyharsen om corrosie te voorkomen, maar zelfs de kleine bijproducten van de productie van epoxyharsen zoals cyclo-di-BADGE, bisfenol A, of bisfenol A diglycidyl ether (BADGE) kunnen migreren naar voedsel. Dergelijke verbindingen staan bekend als hormoonontregelaars (Cabado et al., 2008). Er bestaat ook een risico dat niet-opzettelijk toegevoegde stoffen van het verpakkingsmateriaal naar het voedsel migreren, wat nadelige gevolgen kan hebben (Nerin et al., 2013). Voedselopslag is een andere stap die kan leiden tot toxines in voedsel. Enkele van de verontreinigende factoren zijn direct zonlicht dat het bederf van voedsel en verpakking versnelt en adsorptie van ongewenste off-odors. Levensmiddelen met een langere houdbaarheid bevatten smaak- en kleurstoffen die de voedingswaarde van het voedsel aantasten. Ook voedingsmiddelen met een hoog vetgehalte zijn gevoelig voor geurverontreiniging (Nerín et al., 2007a). Voedselverontreiniging als gevolg van de hele voedselverwerkings- tot verpakkingsfase is samengevat in figuur 1.

Figuur 1. Voedselverontreiniging. (A) Contaminatie bij de voedselproductie en -verwerking. (B) Verontreiniging door milieu-invloeden.

Verontreiniging door milieu-invloeden

Het biosensor-testformaat helpt bij het bepalen van de talrijke milieuverontreinigende stoffen die voedselverontreiniging veroorzaken (Baeumner, 2003). Verscheidene metalen, voornamelijk giftige zware metalen cadmium, kwik, lood en polychloorbifenyl (PCB) komen via de industriële omgeving binnen om voedsel te verontreinigen. Een voorbeeld is een industriegebied in Huludao in Noordoost-China, dat ernstig vervuild is met zware metalen zoals kwik, lood, cadmium, zink en koper als gevolg van de smelterijen van zware metalen in het gebied (Zheng et al., 2007). Planten vormen de basis van de voedselketen, en zij kunnen gemakkelijk toxische stoffen uit de bodem opnemen, waardoor niet alleen fruit en groenten, maar ook zeevruchten verontreinigd raken (Peralta-Videa et al., 2009). De bodemomgeving is een andere bron van voedselverontreiniging. Zware metalen uit industriegebieden kunnen in de bodem sijpelen en in de voedselketen terechtkomen om de ruwe voedselbronnen te besmetten (Krishna en Govil, 2006). Pesticiden die worden gebruikt als gewasbeschermingsmiddelen komen ook in de voedselketen terecht en blootstelling van de mens aan deze chemicaliën geeft een breed scala aan gezondheidsproblemen te zien, zoals onderdrukking van het immuunsysteem, verminderde intelligentie, hormoonverstoring, kanker en afwijkingen in de voortplanting (Abhilash and Singh, 2009). Jaarlijks wordt wereldwijd ongeveer 3 miljard kg pesticiden toegepast (Pimentel, 2005), wat een ernstige bedreiging vormt, omdat de chemicaliën de ruwe bronnen van voedsel verontreinigen. In het geval van bestrijdingsmiddelen is het maximumresidugehalte (MRL) echter een belangrijke bepalende factor voor het risico voor de volksgezondheid. Het gehalte aan residuen van bestrijdingsmiddelen in levensmiddelen is bij wet geregeld om de blootstelling van de consument tot een minimum te beperken (Nasreddine en Parent-Massin, 2002). In veel onderontwikkelde landen is dergelijke wetgeving echter niet aanwezig of wordt deze slecht toegepast. Vergelijkbaar met pesticiden zijn de residuen van diergeneesmiddelen in de landbouwhuisdieren die in het vlees kunnen achterblijven en een bedreiging kunnen vormen voor het individu door de blootstelling aan deze medicijnresten, de overdracht van antibioticaresistentie en het risico op allergieën (Reig en Toldrá, 2008).

Chemical Contaminants in Drinking Water

De kwestie van voedselconsumptie is geëvolueerd van een korte handelsketen tussen producent en consument naar een complexe keten van verschillende partijen (Pongratz et al., 2011). Net als voedsel loopt ook drinkwater het risico op verontreinigingen met ernstige gevolgen voor de gezondheid, niet alleen voor de mens, maar ook voor het zeeleven en andere organismen die het onzuivere water consumeren. De bronnen van deze verontreinigingen zijn talrijk en omvatten industriële en gemeentelijke lozingen, natuurlijke geologische formaties, stedelijke en landelijke afvloeiing, drinkwaterzuiveringsprocessen en waterdistributiematerialen (Calderon, 2000). Menselijke activiteiten zoals hydraulisch breken en horizontaal boren hebben de energieproductie doen toenemen, maar ook de incidentie van drinkwaterverontreiniging doen toenemen. Drinkwater afkomstig van grondwater kan ook verontreinigd zijn met zware metalen (bijv. nikkel, kwik, koper en chroom), wat kan leiden tot een toename van het aantal gevallen van gezondheidsafwijkingen van carcinogene en niet-carcinogene aard (Wongsasuluk et al., 2013), waaronder fecale verontreiniging (Kostyla et al., 2015). Een dergelijke bron van verontreiniging van het drinkwater komt vooral voor in lage- en middeninkomenslanden (Bain et al., 2014). Bijproducten van geneesmiddelen zijn ook giftig en een andere geïdentificeerde bron van waterverontreiniging door chemicaliën (Shen en Andrews, 2011).

Drinkwaterverontreinigende stoffen omvatten verschillende chemicaliën zoals arseen, aluminium, lood, fluoride, desinfectiebijproducten, radon en pesticiden (tabel 1B). Hun gezondheidseffecten variëren van tal van kanker, hart- en vaatziekten, ongunstige reproductieve resultaten, en neurologische ziekten. Currie et al. (2013) hebben ook vastgesteld dat de consumptie van chemisch verontreinigd water door moeders, met name moeders die lager opgeleid zijn, significante effecten vertonen op de zwangerschap van zuigelingen en het geboortegewicht van de baby.

Tabel 1B. Veel voorkomende chemische verontreinigingen in drinkwater waarover in de recente literatuur wordt bericht.

Health Implications of Food Contaminants

Foodborne diseases number about 48 million illnesses annually in the US. (Gould et al., 2013) Chemisch verontreinigd voedsel heeft ernstige gevolgen voor de gezondheid van individuen. De schadelijke effecten variëren van kleine maagproblemen tot grote gezondheidsdoden. Chemische verontreinigingen worden sterk in verband gebracht met ernstige gevolgen, gebrek aan persoonlijke controle, en effecten op lange termijn (Kher et al., 2011). Voedselconsumptie is de meest waarschijnlijke bron van menselijke blootstelling aan metalen. Metalen zoals cadmium en lood kunnen gemakkelijk in de voedselketen terechtkomen. Zware metalen kunnen specifieke voedingsstoffen in het lichaam ernstig uitputten waardoor de immunologische afweer kan afnemen, psychosociale voorzieningen kunnen worden aangetast en intra-uteriene groeivertraging kan worden veroorzaakt. De consumptie van zware metalen wordt ook in verband gebracht met ondervoeding en verhoogt de percentages van gastro-intestinale ziekten (Khan et al., 2008). Voedselverontreinigingen zijn ook een belangrijke oorzaak van kanker (Abnet, 2007). Blootstelling aan polychloorbifenylen (PCB’s) als gevolg van voedselverontreiniging kan de neurologische ontwikkeling van kinderen en de immuunrespons nadelig beïnvloeden (Schantz et al., 2004). Pesticiden in het voedsel als verontreinigende stoffen hebben ook ernstige gevolgen voor de gezondheid. Overmatige hoeveelheden van deze chemicaliën in het voedsel veroorzaken schade aan zenuwstelsel en nieren, aangeboren handicaps, voortplantingsproblemen, en kunnen kankerverwekkend blijken te zijn (Bassil et al., 2007). De accumulatie van pesticiden in de weefsels van het lichaam kan ook leiden tot metabolische afbraak (Androutsopoulos et al., 2013). Er bestaat ook een risico op neurologische ontwikkelingsstoornissen zoals aandachtstekortstoornissen, autisme, hersenverlamming en mentale achterstand, veroorzaakt door industriële chemicaliën zoals arseen, PCB’s en lood in zowel voedsel als water. Blootstelling aan dergelijke chemische stoffen in de foetale ontwikkelingsstadia kan hersenletsel en dergelijke levenslange handicaps veroorzaken bij veel lagere doses dan die welke de hersenfunctie van volwassenen kunnen aantasten (Grandjean en Landrigan, 2006).

Individuele blootstelling aan voedselverontreinigende stoffen

Voedselconsumptie is een cruciale route voor blootstelling aan verontreinigende stoffen uit verschillende bronnen. De blootstelling van een individu aan deze verontreinigingen is hoog, wat het hoge aantal gevallen van ziekenhuisopname en ziekten verklaart, niet alleen in de VS maar ook over de hele wereld. Voedselcontaminanten zitten in bijna elk voedingsmiddel, waaronder fruit, gebakken producten, groenten, gevogelte, vlees en zuivelproducten (Kantiani et al., 2010). Het is niet ongewoon dat één enkel voedingsmiddel residuen van vijf of meer persistente chemische toxinen bevat (Schafer, 2002). In een studie werd de blootstelling aan 37 verontreinigende stoffen via de voeding in de VS onderzocht en daaruit bleek dat voor 20 van de bestudeerde verontreinigende stoffen benchmarkconcentraties voor kanker beschikbaar waren. Deze benchmark concentraties gaven aan dat de dagelijkse blootstelling van de contaminanten een kans had op het vertonen van nadelige neveneffecten (Dougherty et al., 2000). Een andere studie schatte de blootstelling van talrijke verontreinigende stoffen in de voeding bij kinderen; de resultaten toonden aan dat de kankerbenchmark van de verontreinigende stoffen bij alle kinderen werd overschreden voor dieldrin, arseen, DDE en dioxinen (Vogt et al., 2012).

De preventieve maatregelen om voedselverontreiniging te controleren

Er is wetgeving van kracht om de niveaus van verschillende chemische stoffen in het voedsel te reguleren. Ongezonde additieven en vervalsers mogen wettelijk niet worden gebruikt. Er zijn echter doeltreffende bewakings- en reactiesystemen nodig om te voorkomen dat chemische gevaren in de voedselvoorziening terechtkomen en het publiek schade toebrengen. De FDA schrijft de minimumniveaus voor van chemische stoffen die in levensmiddelen zijn toegestaan, zoals de concentratie pesticiden die niet hoger mag zijn dan de toegewezen limiet (Bajwa en Sandhu, 2011). Er kunnen echter nog steeds fouten optreden bij het volgen van de vastgestelde concentratie en richtlijnen. Met name in ontwikkelingslanden en onderontwikkelde landen is de handhaving van de wetgeving nog zwak als het gaat om het beheer van de concentratie schadelijke verontreinigende stoffen in het voedsel. Sommige landen zijn sterk afhankelijk van de landbouw, waardoor grote hoeveelheden bestrijdingsmiddelen in het grondwater sijpelen en zowel het voedsel als het water verontreinigen. Niet-gereguleerde chemische stoffen zijn een specifiek punt van zorg (Villanueva et al., 2013) en meer onderzoek moet zich richten op verontreinigende stoffen die aan de menselijke waarneming ontsnappen. Ook de bezorgdheid van individuele consumenten is essentieel, omdat zij een fundamentele rol kunnen spelen bij het beheer van hun gezondheid (Liang en Scammon, 2016). Bovendien kunnen consumenten door de populariteit en het wijdverspreide gebruik van internet ook online informatie zoeken en de gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met voedselverontreinigingsincidenten verminderen. De nieuwsmedia en journalisten hebben een belangrijke rol in de berichtgeving over de uitbraken, de dreiging en de oorzaak ervan, met inbegrip van het commentaar van deskundigen over de chemische voedselcontaminanten. Voorts moet het publiek een gezonde mate van scepticisme aan de dag leggen ten aanzien van de verontreinigde levensmiddelen waarover in het nieuws wordt bericht en de consumptie van de beschuldigde levensmiddelen vermijden totdat wetenschappelijk bewijsmateriaal onmiddellijke actie rechtvaardigt. Het allerbelangrijkste is dat de voedingsindustrie aanvaardt dat zij eerlijker en openhartiger moet zijn bij het produceren van veilige commerciële voedingsproducten en bij het beschermen van het publiek tegen voedselverontreiniging.

Conclusie

De chemische verontreiniging van voedsel is een ernstig probleem geworden met potentiële gezondheidsrisico’s in het kielzog. Het grootste deel van de voedselverontreiniging vindt plaats door in de natuur voorkomende toxinen en milieuverontreinigende stoffen of tijdens de verwerking, verpakking, bereiding, opslag en het vervoer van voedsel. Naarmate de technologie voortschrijdt, wordt de opsporing van dergelijke verontreinigende stoffen gemakkelijker. Er zijn echter verschillende verontreinigende stoffen die nog onbekend zijn en het onderzoek op dit gebied gaat door. Hoewel de overheid adequate stappen heeft ondernomen om de individuele blootstelling aan voedselverontreinigingen te minimaliseren, zijn er nog steeds maatregelen die genomen moeten worden om de gezondheidsrisico’s en ziekten te verminderen die voortkomen uit de chemische voedselverontreiniging.

Bijdragen van de auteur

IR ontwierp, bedacht en schreef het manuscript. WK hielp bij het schrijven. WP en JL kritisch beoordeeld, bewerkt, en finaliseerde het manuscript voor indiening.

Funding

Dit werk werd ondersteund door National Research Foundation van Korea (2013M3A9A504705 en 2017M3A9A5048999).

Conflict of Interest Statement

De auteurs verklaren dat het onderzoek is uitgevoerd in afwezigheid van commerciële of financiële relaties die zouden kunnen worden opgevat als een potentieel belangenconflict.

De recensent AJ verklaarde een gedeelde affiliatie, zonder samenwerking, met een van de auteurs, IR, aan de behandelend redacteur.