Schrijfsysteem

Tabel van schriften in de inleiding van Sanskriet-Engels Woordenboek door Monier Monier-Williams

In dit leerboek voor Puyi wordt het Engelse alfabet weergegeven. Hoewel de Engelse letters van links naar rechts lopen, lopen de Chinese verklaringen van boven naar beneden en dan van rechts naar links, zoals traditioneel geschreven

Er zijn verschillende benaderingen gevolgd om schrijfsystemen te classificeren; de meest gebruikelijke en basisbenadering is een brede indeling in drie categorieën: logografisch, syllabisch en alfabetisch (of segmentaal); alle drie kunnen echter in wisselende verhoudingen in een bepaald schrijfsysteem voorkomen, waardoor het vaak moeilijk is om een systeem op een unieke manier te categoriseren. De term complex systeem wordt soms gebruikt om die systemen te beschrijven waar de vermenging de classificatie problematisch maakt. Moderne taalkundigen beschouwen dergelijke benaderingen, met inbegrip van Diringer’s

• pictografisch schrift
• ideografisch schrift
• analytisch overgangsschrift
• fonetisch schrift
• alfabetisch schrift

als te simplistisch, waarbij de categorieën vaak als onvergelijkbaar worden beschouwd.Hill verdeelde het schrift in drie grote categorieën van linguïstische analyse, waarvan er één betrekking heeft op discoursen en gewoonlijk niet als het eigenlijke schrift wordt beschouwd:

• discourssysteem
  • iconisch discourssysteem, bijv.Amerindiaans
  • conventioneel vertelsysteem, bijv. Quipu
• morfemisch schrijfsysteem, bijv. Egyptisch, Sumerisch, Maya, Chinees
• fonemisch schrijfsysteem
  • gedeeltelijk fonemisch schrijfsysteem, bijv. Egyptisch, Hebreeuws, Arabisch
  • polyfonemisch schrijfsysteem, bijv. Lineair B, Kana, Cherokee
  • monofonemisch schrijfsysteem
    • fonemisch schrijfsysteem, bijv. Oudgrieks, Oud-Engels
    • morfo-fonemisch schrijfsysteem, bijv.g. Duits, Modern Engels

Sampson maakt een onderscheid tussen semasiografie en glottografie

• semasiografie, waarbij zichtbare tekens direct aan betekenis worden gerelateerd zonder verwijzing naar een specifieke gesproken taal
• glottografie, het gebruik van zichtbare tekens om vormen van een gesproken taal weer te geven
  • logografie, het weergeven van een gesproken taal door onderscheidende zichtbare tekens toe te kennen aan linguïstische elementen van de “eerste articulatie” van André Martinet (Martinet 1949), d.w.z.d.w.z. morfemen of woorden
  • fonografie, die hetzelfde doel bereikt door merktekens toe te kennen aan elementen van de “tweede articulatie”, d.w.z. fonemen, syllaben

DeFrancis, bekritiseert Sampson’s introductie van semasiografisch schrift en featurale alfabetten benadrukt de fonografische kwaliteit van het eigenlijke schrift

• plaatjes
  • niet-schrijvend
  • schrift
    • rebus
      • syllabische systemen
        • zuiver syllabisch, bijv.b.v. Lineair B, Yi, Kana, Cherokee
        • morfo-syllabisch, b.v. Sumerisch, Chinees, Maya
        • consonantaal
          • morfo-consonantaal, b.v. Egyptisch
          • zuiver consonantaal, b.v. Fenicisch
          • alfabetisch
            • zuiver fonemisch, b.v. Grieks
            • zuiver fonemisch, b.v.Grieks
            • morfofonemisch, bijv. Engels

Faber categoriseert het fonografische schrift op twee niveaus, lineariteit en codering:

• logografisch, bijv.bijv. Chinees, Oud-Egyptisch
• fonografisch
  • syllabisch lineair
    • syllabisch gecodeerd, bijv. Kana, Akkadisch
    • segmentaal gecodeerd, bijv. Hebreeuws, Syrisch, Arabisch, Ethiopisch, Amhaars, Devanagari
  • segmentaal lineair
    • volledig (alfabet), b.v. Grieks-Latijn, Cyrillisch
    • gebrekkig, b.v. Ugaritisch, Fenicisch, Aramees, Oud Zuid-Arabisch, Paleo-Hebreeuws

Logografische systemenEdit

Vroeg Chinees karakter voor zon (ri), 1200 v. Chr

Modern Chinees karakter (ri) dat “dag” of “zon” betekent

Een logogram is een enkel geschreven karakter dat een volledig grammaticaal woord weergeeft. De meeste traditionele Chinese karakters worden geclassificeerd als logogrammen.

Aangezien elk karakter een enkel woord (of, nauwkeuriger, een morfome) vertegenwoordigt, zijn er vele logogrammen nodig om alle woorden van de taal te schrijven. Het grote aantal logogrammen en het uit het hoofd leren wat ze betekenen zijn grote nadelen van logografische systemen boven alfabetische systemen. Aangezien de betekenis echter inherent is aan het symbool, kan hetzelfde logografische systeem theoretisch worden gebruikt om verschillende talen weer te geven. In de praktijk werkt de mogelijkheid om tussen talen te communiceren alleen voor de nauw verwante variëteiten van het Chinees, aangezien verschillen in syntaxis de crosslinguïstische overdraagbaarheid van een bepaald logografisch systeem verminderen. Japanners maken in hun schrijfsystemen veel gebruik van Chinese logogrammen, waarbij de meeste symbolen dezelfde of een vergelijkbare betekenis hebben. De grammaticale verschillen tussen het Japans en het Chinees zijn echter zo groot dat een lange Chinese tekst niet gemakkelijk te begrijpen is voor een Japanse lezer zonder enige kennis van de Chinese grammatica, hoewel korte en bondige zinnen zoals die op borden en krantenkoppen veel gemakkelijker te begrijpen zijn.

Hoewel de meeste talen geen volledig logografisch schriftsysteem gebruiken, gebruiken veel talen wel enkele logogrammen. Een goed voorbeeld van moderne westerse logogrammen zijn de Arabische cijfers: iedereen die deze symbolen gebruikt, begrijpt wat 1 betekent, of men het nu één, eins, uno, yi, ichi, ehad, ena, of jedan noemt. Andere westerse logogrammen zijn de ampersand &, gebruikt voor en, het at-teken @, in veel contexten gebruikt voor at, het procentteken % en de vele tekens die valuta-eenheden voorstellen ($, ¢, €, £, ¥ enzovoort.)

Logogrammen worden soms ideogrammen genoemd, een woord dat verwijst naar symbolen die abstracte ideeën grafisch weergeven, maar taalkundigen vermijden dit gebruik, omdat Chinese karakters vaak semantisch-fonetische samenstellingen zijn, symbolen die een element bevatten dat de betekenis weergeeft en een fonetisch aanvullend element dat de uitspraak weergeeft. Sommige niet-linguïsten maken onderscheid tussen lexigrafie en ideografie, waarbij symbolen in lexigrafie woorden voorstellen en symbolen in ideografieën woorden of morfemen.

Het belangrijkste (en tot op zekere hoogte het enige overgebleven) moderne logografische schrijfsysteem is het Chinese, waarvan de karakters met wisselende modificaties zijn gebruikt in variëteiten van het Chinees, Japans, Koreaans, Vietnamees en andere Oost-Aziatische talen. De oude Egyptische hiërogliefen en het Maya-schrift zijn ook systemen met bepaalde logografische kenmerken, hoewel zij ook duidelijke fonetische kenmerken hebben en niet langer in gebruik zijn. De Vietnamese sprekers zijn in de 20e eeuw overgeschakeld op het Latijnse alfabet en het gebruik van Chinese karakters in het Koreaans wordt steeds zeldzamer. Het Japanse schrijfsysteem omvat verschillende schrijfvormen, waaronder logografie.

Syllabische systemen: syllabaryEdit

Tweetalig stopteken in het Engels en het Cherokee syllabary in Tahlequah, Oklahoma

Een ander type schrijfsysteem met systematische syllabische lineaire symbolen, de abugidas, wordt hieronder ook besproken.

Zoals logografische schriftsystemen een enkel symbool voor een heel woord gebruiken, is een syllabarium een verzameling geschreven symbolen die lettergrepen, waaruit woorden zijn opgebouwd, voorstellen (of benaderen). Een symbool in een syllabarium vertegenwoordigt meestal een medeklinkerklank gevolgd door een klinkerklank, of alleen een klinker.

In een “echt syllabarium” is er geen systematische grafische overeenkomst tussen fonetisch verwante tekens (hoewel sommige wel grafische overeenkomst hebben voor de klinkers). Dat wil zeggen, de tekens voor /ke/, /ka/ en /ko/ hebben geen overeenkomst om hun gemeenschappelijke “k”-klank (stemloze velaire plosief) aan te geven. Meer recente creaties zoals het Cree syllabarium belichamen een systeem van variërende tekens, die het best te zien zijn wanneer de syllabogrammen gerangschikt worden in een onset-coda of onset-rime tabel.

Syllabarieën zijn het meest geschikt voor talen met een relatief eenvoudige syllabe structuur, zoals het Japans. De Engelse taal daarentegen laat complexe lettergreepstructuren toe, met een relatief grote inventaris van klinkers en complexe medeklinkerclusters, waardoor het omslachtig is om Engelse woorden met een syllabarium te schrijven. Om Engels te schrijven met een syllabarium, zou elke mogelijke lettergreep in het Engels een apart symbool moeten hebben, en terwijl het aantal mogelijke lettergrepen in het Japans ongeveer 100 is, zijn er in het Engels ongeveer 15.000 tot 16.000.

Echter bestaan er syllabia met veel grotere inventarissen. Het Yi-schrift, bijvoorbeeld, bevat 756 verschillende symbolen (of 1.164, als symbolen met een bepaald toondiakritisch als aparte lettergrepen worden geteld, zoals in Unicode). Het Chinese schrift, gebruikt om het Midden-Chinees en de moderne variëteiten van het Chinees te schrijven, geeft ook lettergrepen weer, en bevat afzonderlijke tekens voor bijna alle van de vele duizenden lettergrepen in het Midden-Chinees; omdat het echter hoofdzakelijk morfemen weergeeft en verschillende tekens bevat om homofone morfemen met verschillende betekenissen weer te geven, wordt het normaal beschouwd als een logografisch schrift in plaats van een syllabarium.

Andere talen die een echt syllabarium gebruiken zijn Myceens Grieks (lineair B) en inheemse talen van Amerika, zoals Cherokee. Verscheidene talen van het Oude Nabije Oosten gebruikten vormen van spijkerschrift, dat een syllabarium is met enkele niet-yllabische elementen.

Gesegmenteerde systemen: alfabettenEdit

Een alfabet is een kleine verzameling letters (geschreven basissymbolen), waarvan elk ruwweg een segmentaal foneem van een gesproken taal vertegenwoordigt of historisch voorstelt. Het woord alfabet is afgeleid van alpha en beta, de eerste twee symbolen van het Griekse alfabet.

Het eerste type alfabet dat werd ontwikkeld was de abjad. Een abjad is een alfabetisch schrijfsysteem met één symbool per medeklinker. Abjads verschillen van andere alfabetten doordat ze alleen tekens hebben voor medeklinkers. Klinkers zijn meestal niet gemarkeerd in abjads. Alle bekende abjaden (behalve misschien Tifinagh) behoren tot de Semitische familie van schriften, en stammen af van de oorspronkelijke Noordelijke Lineaire Abjad. De reden hiervoor is dat Semitische talen en de verwante Berbertalen een morfemische structuur hebben die de denotatie van klinkers in de meeste gevallen overbodig maakt. Sommige abjaden, zoals het Arabisch en het Hebreeuws, hebben ook markeringen voor klinkers. Zij gebruiken ze echter alleen in speciale contexten, zoals voor het onderwijs. Veel schriften die van abjaden zijn afgeleid, zijn uitgebreid met klinkersymbolen tot volledige alfabetten. Het beroemdste voorbeeld hiervan is de afleiding van het Griekse alfabet uit de Fenicische abjad. Dit is meestal gebeurd wanneer het schrift werd aangepast aan een niet-Semitische taal. De term abjad ontleent zijn naam aan de oude volgorde van de medeklinkers van het Arabische alfabet “alif, bā’, jīm, dāl, hoewel het woord mogelijk eerdere wortels heeft in het Fenicisch of het Oegaritisch. “Abjad” is nog steeds het woord voor alfabet in het Arabisch, Maleis en Indonesisch.

Een Bijbel gedrukt met Balinees schrift

Een abugida is een alfabetisch schrijfsysteem waarvan de basistekens medeklinkers aanduiden met een inherente klinker en waarbij consequente modificaties van het basisteken andere volgende klinkers aanduiden dan de inherente klinker. Zo kan er in een abugida een teken zijn voor “k” zonder klinker, maar ook een voor “ka” (als “a” de eigen klinker is), en “ke” wordt geschreven door het “ka”-teken te wijzigen op een manier die consistent is met hoe men “la” zou wijzigen om “le” te krijgen. In veel abugidas is de wijziging de toevoeging van een klinkerteken, maar andere mogelijkheden zijn denkbaar (en worden gebruikt), zoals rotatie van het basisteken, toevoeging van diakritische tekens enzovoort. Het contrast met “echte syllabarieën” is dat deze laatste één afzonderlijk symbool per mogelijke lettergreep hebben, en dat de tekens voor elke lettergreep geen systematische grafische gelijkenis vertonen. De grafische gelijkenis van de meeste abugida’s komt voort uit het feit dat zij zijn afgeleid van abjaden, en de medeklinkers vormen de symbolen met de inherente klinker en de nieuwe klinkersymbolen zijn markeringen die aan het basissymbool worden toegevoegd. In het Ge’ez-schrift, waarnaar de taalkundige term abugida is genoemd, zijn de klinkermodificaties niet altijd systematisch, hoewel ze dat oorspronkelijk wel waren. Canadese Aboriginal syllabics kunnen worden beschouwd als abugida’s, hoewel ze zelden in die termen worden opgevat. De grootste groep abugida’s is echter de Brahmische schriftenfamilie, die bijna alle in India en Zuidoost-Azië gebruikte schriften omvat. De naam abugida is afgeleid van de eerste vier tekens van een orde van het Ge’ez schrift dat in sommige contexten wordt gebruikt. Het werd als taalkundige term ontleend aan de Ethiopische talen door Peter T. Daniels.

Featural systemsEdit

Een featural schrift geeft fijnere details weer dan een alfabet. Hier geven symbolen geen hele fonemen weer, maar eerder de elementen (kenmerken) waaruit de fonemen zijn opgebouwd, zoals de stemhebbendheid of de plaats van articulatie. Theoretisch zou elk element met een aparte letter kunnen worden geschreven; en abjads of abugidas, of zelfs syllabarieën, zouden featurale symbolen kunnen zijn, maar het enige prominente systeem van dit type is het Koreaanse hangul. In hangul worden de kenmerksymbolen samengevoegd tot alfabetische letters, en deze letters worden op hun beurt samengevoegd tot syllabische blokken, zodat het systeem drie niveaus van fonologische representatie combineert.

Veel geleerden, bijv. John DeFrancis, verwerpen deze klasse of tenminste hangul als zodanig te bestempelen. Het Koreaanse schrift is een bewuste schriftcreatie door geletterden, die Daniels een “verfijnde grammatogenie” noemt. Hiertoe behoren stenografieën en geconstrueerde schriften van hobbyisten en fictieschrijvers (zoals Tengwar), waarvan vele geavanceerde grafische ontwerpen hebben die overeenkomen met fonologische eigenschappen. De basiseenheid van het schrift in deze systemen kan overeenkomen met alles van fonemen tot woorden. Aangetoond is dat zelfs het Latijnse schrift subkarakter-“kenmerken” heeft.

Dubbelzinnige systemenEdit

De meeste schrijfsystemen zijn niet zuiver één type. Het Engelse schriftsysteem, bijvoorbeeld, bevat cijfers en andere logogrammen zoals #, $, en &, en de geschreven taal komt vaak niet goed overeen met de gesproken taal. Zoals gezegd hebben alle logografische systemen ook fonetische componenten, hetzij in de trant van een syllabarium, zoals in het Chinees (“logo-syllabisch”), of een abjad, zoals in het Egyptisch (“logo-consonantal”).

Sommige schriften zijn echter echt dubbelzinnig. De semi-syllabarieën van het oude Spanje waren syllabisch voor plosieven zoals p, t, k, maar alfabetisch voor andere medeklinkers. In sommige versies werden klinkers overbodig geschreven na syllabische letters, in overeenstemming met een alfabetische orthografie. Het oud-Perzische spijkerschrift was vergelijkbaar. Van de 23 medeklinkers (inclusief de nul) waren er zeven volledig syllabisch, dertien zuiver alfabetisch, en voor de overige drie was er één letter voor /Cu/ en een andere voor zowel /Ca/ als /Ci/. Alle klinkers werden echter openlijk geschreven, ongeacht; zoals in de Brahmische abugidas, werd de letter /Ca/ gebruikt voor een kale medeklinker.

Het zhuyin fonetisch glosserschrift voor het Chinees verdeelt lettergrepen in twee of drie, maar in aanzet, mediaal, en rime in plaats van medeklinker en klinker. Pahawh Hmong is gelijkaardig, maar kan beschouwd worden als een verdeelschrift van syllaben in onset-rime of medeklinker-klinker (alle medeklinkerclusters en tweeklanken worden geschreven met enkele letters); in het laatste geval is het gelijkwaardig aan een abugida, maar met de rollen van medeklinker en klinker omgedraaid. Andere schriften houden het midden tussen de categorieën alfabet, abjad en abugida, zodat er onenigheid kan bestaan over hoe ze moeten worden geclassificeerd.