Neurowetenschapper Paul D. MacLean formuleerde in de jaren zestig een model van de hersenen, dat gedetailleerd wordt beschreven in zijn boek The Triune Brain in Evolution uit 1990, waarin de hersenen worden beschreven in termen van drie verschillende structuren die langs een evolutionair pad zijn ontstaan. Hoewel dit model een sterk vereenvoudigde verklaring is van de hersenactiviteit en -organisatie, biedt het een gemakkelijk te begrijpen benadering van de hiërarchie van hersenfuncties.
Het primitieve brein (Reptilian Complex)
Dit systeem van de hersenen is verantwoordelijk voor de meest elementaire overlevingsfuncties, zoals hartslag, ademhaling, lichaamstemperatuur en oriëntatie in de ruimte. Onnodig te zeggen dat functies als hartslag en ademhaling nogal belangrijk zijn, en dat de controlemechanismen in dit deel van de hersenen nogal consistent zijn.
Het is belangrijk te onderkennen dat de functies van dit deel van de hersenen voorrang krijgen op andere hersenactiviteit. Als u bijvoorbeeld uw adem probeert in te houden (een activiteit die door de prefrontale cortex wordt geïnitieerd), zult u merken dat wanneer kooldioxide zich in uw bloedbaan opbouwt, dit primitieve deel van uw hersenen het zal willen overnemen en u weer zal laten ademen. Door training kun je misschien je weerstand tegen de basisdrang om te ademen vergroten, maar onvermijdelijk zul je uiteindelijk toegeven en ademhalen.
Dergelijke bedreigingen van de overleving worden eerst aangepakt door het primitieve brein – zoals geïllustreerd in “perifere shut-down”, waarbij bloedvaten in de periferie van het lichaam worden vernauwd in afwachting van een fysiek trauma – en krijgen voorrang op andere hersenfuncties.
Het limbisch systeem (Paleomammalian Complex)
Soms ook wel het “emotionele brein” genoemd, het limbisch systeem is het reactieve deel van ons dat de “vecht of vlucht” reactie op gevaar initieert. Belangrijke gebieden van belang voor psychotherapie zijn de hippocampus, de amygdala en de hypothalamus. Deze vormen een zeer snelle onderbewuste evaluatie en reactie systeem ontworpen om ons veilig te houden.
De amygdala is als een vroeg waarschuwingssysteem, met het motto “veiligheid eerst”- zet dat veiligheidsplan in werking voordat u de uitvoerende hersenen (de nieuwe cortex) raadpleegt. Stel je voor dat je uit de weg springt voor een slangachtig voorwerp voordat nader onderzoek onthult dat het gewoon een slang in het gras is. Dit is een zeer belangrijke eerste reactie, want als het aan de prefrontale cortex zou worden overgelaten om bijvoorbeeld een sprong te maken voor een bus waar je per ongeluk voor was gaan staan, dan zou het wel eens te laat kunnen zijn: dat evaluatiesysteem is te traag. De amygdala maakt zeer snelle, zij het niet altijd nauwkeurige, evaluaties en heeft een snel spoor van de thalamus (binnenkomende informatie) naar de hypothalamus die een stressrespons kan initiëren om naderend onheil af te wenden. De hippocampus speelt een even belangrijke rol door gebeurtenissen in tijd en ruimte te coderen en ze van het kortetermijngeheugen naar het langetermijngeheugen te consolideren.
Van bijzonder belang voor therapeuten is het geval waarin het limbisch systeem de signalen verkeerd geeft – wanneer er geen daadwerkelijk gevaar is, maar het lichaam toch in een stressreactie wordt geworpen. Van chronische laaggradige stress tot regelrechte paniekaanvallen, een onaangepast limbisch systeem kan de sleutel zijn tot wat uw cliënt dwarszit.
De nieuwe cortex (Neomammalian Complex)
De nieuwe cortex is ons “slimme” brein, het uitvoerende deel van ons systeem dat verantwoordelijk is voor alle hogere-orde bewuste activiteit, zoals taal, abstract denken, verbeelding en creativiteit, om er maar een paar te noemen. Het herbergt ook een groot deel van ons geheugen – niet alleen ons biografisch geheugen, maar alle automatische geheugens die essentieel zijn voor praten, schrijven, lopen, pianospelen, en talloze andere vertrouwde activiteiten (bedenk wel dat de indeling van de hersenen in drie grote delen een sterk vereenvoudigde opvatting is: functioneel gezien vervaagt de connectiviteit tussen al deze gebieden de grenzen).
Van speciaal belang voor therapeuten is de prefrontale cortex – het deel van de hersenen vlak achter ons voorhoofd – dat misschien langzamer reageert op binnenkomende informatie dan het limbisch systeem, maar veel verfijnder is in zijn verwerking. Dergelijk “langzaam” denken is het kenmerk van onze menselijke intelligentie. Complex en nieuw denken op technisch, emotioneel, sociaal en logisch vlak vindt hier plaats. Het is de plaats waar we rationeel en logisch, creatief en inventief kunnen zijn. Maar de prefrontale cortex kan ook worden “gekaapt” door het limbisch systeem in geval van een waargenomen bedreiging (ingebeeld of reëel). Onze prefrontale cortex kan “offline” gaan als de bloedstroom wordt geleid naar het diepere limbische systeem, de eerste responder op een prioriteit één missie om ons veilig te houden.