Theater, ook wel gespeld theater, in de dramatische kunsten, een kunst die zich vrijwel uitsluitend bezighoudt met live-voorstellingen waarin de actie nauwkeurig is gepland om een samenhangend en betekenisvol gevoel van drama te creëren.
Hoewel het woord theater is afgeleid van het Griekse theaomai, “zien”, kan de voorstelling zelf zowel het oor als het oog aanspreken, zoals wordt gesuggereerd door de verwisselbaarheid van de termen toeschouwer (dat is afgeleid van woorden die “bekijken” betekenen) en publiek (dat is afgeleid van woorden die “horen” betekenen). Soms is de aantrekkingskracht sterk intellectueel, zoals in William Shakespeare’s Hamlet, maar het intellectuele element op zich is geen garantie voor goed theater. Een goede opvoering van Hamlet, bijvoorbeeld, is uiterst moeilijk te bereiken, en een slechte opvoering is veel minder de moeite waard dan een briljante presentatie van een klucht. Bovendien stelt een goede Hamlet eisen aan de toeschouwer die hoger kunnen liggen dan wat die toeschouwer bereid is in te brengen, terwijl van een klucht kan worden genoten in een toestand van betrekkelijke ontspanning. De volledige deelname van de toeschouwer is een vitaal element in het theater.
Er bestaat een wijdverbreide misvatting dat de kunst van het theater uitsluitend kan worden besproken in termen van de intellectuele inhoud van het script. Theater is in wezen geen literaire kunst, hoewel het in sommige universiteiten en scholen wel zo wordt onderwezen. Jarenlang werden de werken van de Griekse dramaturgen, Shakespeare en andere belangrijke schrijvers zoals Friedrich von Schiller eerder bestudeerd dan in hun geheel opgevoerd. De literaire kant van een theatervoorstelling werkt het meest effectief wanneer deze ondergeschikt wordt gemaakt aan de histrische. De sterkste impact op het publiek wordt gemaakt door het acteren, zingen en dansen, gevolgd door het spektakel – de achtergrond waartegen deze activiteiten zich afspelen. Later, bij nader inzien, kan de toeschouwer tot de ontdekking komen dat de betekenis van de tekst een meer blijvende indruk heeft gemaakt, maar vaker is de literaire verdienste van het script, of zijn “boodschap”, een betrekkelijk ondergeschikt element.
Toch wordt vaak aangenomen dat de theaterervaring kan worden geassimileerd door de tekst van een toneelstuk te lezen. Voor een deel is dit een gevolg van de invloed van de theatercritici, die als schrijvers geneigd zijn literair georiënteerd te zijn. Hun invloed wordt nog vergroot door het feit dat het moeilijk is om serieus theater op grote schaal beschikbaar te maken; voor elke persoon die een belangrijke produktie in een theater ziet, zullen duizenden anderen het alleen kennen via de berichten van critici. Terwijl recensenten in de reguliere pers wellicht meer waarde hechten aan elementen als acteren en dansen, zijn critici in de serieuzere bladen wellicht meer geïnteresseerd in tekstuele en thematische waarden. Dergelijke invloeden verschillen natuurlijk van land tot land. In New York City kan een criticus van een krant, zoals The New York Times, het lot en het historisch record van een produktie bepalen, en ervoor zorgen dat het een succes wordt of dat het van de ene dag op de andere gesloten moet worden. In Londen echter heeft het publiek zich notoir verzet tegen de wil van de critici.
Dit wil niet zeggen dat de bijdrage van de auteur aan de theatrale ervaring onbelangrijk is. Het script van een toneelstuk is het basiselement van de theatervoorstelling. In het geval van vele meesterwerken is het het belangrijkste element. Maar zelfs deze dramatische meesterwerken vereisen de creatieve medewerking van andere kunstenaars dan de auteur. Het dramatische scenario is, net als de partituur van een opera of het scenario van een ballet, niet meer dan de grondstof waaruit de voorstelling wordt opgebouwd. De acteurs weerspiegelen niet alleen een creatie die reeds volledig in het script tot uitdrukking is gebracht, maar geven lichaam, stem en verbeelding aan wat in de tekst slechts een schimmige aanwijzing was. De tekst van een toneelstuk is even vaag en onvolledig in verhouding tot een volledig gerealiseerde voorstelling als een partituur bij een concert. De Hamlets van twee grote acteurs verschillen waarschijnlijk meer van elkaar dan twee virtuoze uitvoeringen van Johann Sebastian Bachs Goldbergvariaties dat kunnen. In het algemeen is de werkelijk gedenkwaardige theaterervaring er een waarin de verschillende elementen van de voorstelling tot een doelgerichte harmonie worden gebracht. Het is een voorstelling waarin de tekst zijn betekenissen en bedoelingen heeft onthuld door vaardig acteren in een omgeving die is ontworpen met de juiste mate van schoonheid of visuele impact.
Dit artikel bevat een behandeling van de kunst van het theater in de meest algemene termen, een poging om te belichten wat het is en waarom het door de geschiedenis heen als een fundamentele menselijke activiteit is beschouwd. Een uitgebreide behandeling van de elementen van het theater is te vinden in de theaterproductie. Voor de relatie van theater tot muziek en dans, zie theatermuziek, opera en dans. Voor de historische behandeling van westers theater, zie westers theater. De theatertradities van andere culturen in de wereld worden behandeld in artikelen zoals Afrikaans theater, Oost-Aziatische kunsten, islamitische kunsten, Zuid-Aziatische kunsten en Zuidoost-Aziatische kunsten. Voor een algemeen overzicht van de dramatische literatuur en haar tragische en komische vormen, zie dramatische literatuur. Dramatische literatuur wordt ook behandeld in artikelen over de literatuur van bepaalde talen, naties of regio’s – bijvoorbeeld Afrikaanse literatuur, Belgische literatuur, Engelse literatuur, Franse literatuur, Duitse literatuur, Russische literatuur, enzovoort.