De productie van bijenwas in de bijenkorf is echter zeer kostbaar. Er is ongeveer 8,4 pond honing nodig om 1 pond bijenwas te maken. Deze honing kan worden gebruikt om de niet-foeragerende bijen te voeden of kan worden bewaard voor tijden waarin er een tekort aan nectar is. Daarom wordt bijenwas vaak op één plaats afgekauwd en daar geplaatst waar het nodig is. Het hergebruik van oude raten draagt ook bij tot de kleur, omdat ze gebruikt kunnen zijn voor de kweek van broed of voor de opslag van honing en coconresten, propolis of stuifmeel kunnen bevatten.
Hoe komen we aan bijenwas?
De meeste was die in de handel verkrijgbaar is, wordt gemaakt van wat imkers “cappings” noemen. Wanneer bijen honing produceren, verzamelt de foeragerende bij de nectar en slaat die op in een van haar twee magen (de ene maag is gereserveerd voor het verzamelen van honing en de andere voor de eigen spijsvertering). De nectar in de honingmaag vermengt zich met enzymen en wanneer de bij terugkeert naar de bijenkorf plaatst zij deze in een wachtende cel. Naarmate meer cellen met nectar worden gevuld, wapperen de bijen met hun vleugels om een luchtstroom door de bijenkorf op gang te brengen, die de nectar helpt uitdrogen. Door het vochtgehalte van de nectar te verlagen tot minder dan 19 procent, zorgen de bijen ervoor dat de honing niet bederft. Daarna werken de bijen zich systematisch een weg door de honingkamers, waarbij ze elke cel afdekken om extra vochtverlies te voorkomen.
Wanneer de imkers de honing oogsten, halen ze de honingkamers uit de bijenkast en brengen ze naar de honingstal voor verwerking. Aangezien op alle honingcellen waslagen zitten, zou het toevoegen van de honingkamers aan een honingextractor geen honing opleveren. Daarom verwijderen imkers eerst de waslagen met een heet mes of met een soort vlegel. De wasdoppen worden in een aftoppingstank gedaan en de ramen worden in de extractor geplaatst om de honing eruit te draaien.
Wat een imker met de wasdoppen doet, hangt tot op zekere hoogte af van het aantal bijenkorven dat hij heeft. In de meeste gevallen worden de waslagen verwarmd, waardoor de honing en de was vloeibaar worden en zich in twee lagen scheiden: de honing onder en de was boven. Na nog enkele malen filteren om honingresten en andere bijenonderdelen te verwijderen, ziet de was er vrij schoon uit en is hij meestal klaar voor gebruik.
Bijenhouders smelten ook oude honing- en broedraten om er schone was in te brengen en algemeen onderhoud aan de frames te verrichten. In de loop der jaren heeft de broedkam meerdere cycli van bijen voortgebracht en de cocon van het larvenstadium heeft de kam donkerbruin gemaakt. Ook kunnen er potentiële ziekteverwekkers zijn binnengebracht, hetzij uit de omgeving, hetzij door bijen die de ziekteverwekker met zich meedragen. Deze ziekteverwekkers kunnen een bijenkast vrij snel decimeren, en daarom vervangen imkers de oude broedraten vaak door schone was. Terwijl de was van dopluizen en honingraten vrij zuiver is, bevat de was van broedraten een groot aantal “dingen”, zoals cocons van zowel bijen als wasmotten, uitwerpselen van bijenlarven, mijten, stuifmeel, propolis en bijendelen. Al dit extra materiaal wordt “slijm” genoemd, en het verwijderen van het slijm uit de was is een ingewikkeld proces. Eén methode is om de raten in juten zakken te doen en deze vervolgens in een heet waterbad te leggen. De gesmolten was vloeit door de jute en de gom blijft in de zak. De imkers drukken dan op de juten zakken om de rest van de opgesloten was uit de kauwgom te verwijderen. Als de meeste was is uitgeperst, wordt de kauwgom weggegooid en wordt de was gekneed tot blokken van 30 tot 50 pond. De was die zo ontstaat, is gewoonlijk aanzienlijk donkerder dan de kapwas, variërend van lichtbruin tot bijna zwart. Als deze was voor bijvoorbeeld kaarsen zou worden gebruikt, zou hij een onaangename geur verspreiden. Veel imkers leveren deze was in bij een imkerwinkel voor “schone” was of was die al is verwerkt tot fundering voor nieuwe frames. De bijenwinkels verschepen deze donkere was naar commerciële wasverwerkingsbedrijven die beschikken over gespecialiseerde apparatuur met koolstoffilters die de kleur uit de was verwijderen. Dit proces is veel beter dan de manier waarop de was in het verleden werd gefilterd, toen hij werd gebleekt met schadelijke chemicaliën om de kleur te verwijderen. De meeste witte was die tegenwoordig verkrijgbaar is, wordt op natuurlijke wijze verkregen met behulp van koolstoffilters in plaats van chemicaliën.
Een nadeel van de sterk geraffineerde, sterk gefilterde was is dat het aroma en de charme van bijenwas (en veel van de unieke gezondheidsvoordelen) eigenlijk afkomstig zijn van de natuurlijke “verontreinigende stoffen”, waaronder honing, propolis en stuifmeel. Bleken of geavanceerde raffinage van bijenwas om de kleur en geur te verwijderen, levert een product op dat een beetje flauw is.
Candle Wax
Voor dingen zoals kaarsen, vooral pilaarkaarsen, zorgt de honingresten in de was ervoor dat de was ongelijk brandt, waardoor de pit verstopt raakt. De beste manier om de laatste honing uit de was te krijgen, is deze te laten klaren in een verwarmde dubbele boiler of wasvat. Toegegeven, deze taak is gemakkelijker uit te voeren met een wasvat dan met een dubbele ketel, omdat de was nog geruime tijd vloeibaar moet blijven tot alle honing op de bodem is gezakt. Ik laat de mijne meestal een paar dagen staan. De beste manier om te bepalen of de was klaar is, is door de helderheid van de was te controleren. Als hij voor het eerst gesmolten wordt, is hij troebel. Als de honing bezinkt, begint de was helderder te worden. Als de was helder is, filter je hem door een schoon stuk viltdoek en giet je hem in mallen om de was in bruikbare porties te verdelen. Meestal verdeel ik de was in verschillende maten, van blokken van 1 ons tot blokken van 10-20 pond die gemakkelijk op te bergen zijn, maar toch klein genoeg zijn om in mijn wassmeltoven te passen. Zo weet ik zeker dat ik de juiste maat heb voor wat ik aan het maken ben. De resulterende was is nog steeds geel en heeft de kenmerkende honingachtige geur, hoewel het filteren de was iets lichter heeft gemaakt.
Beekeepers Wax
Mijn eerste ervaring met het verwerken van was was was toen ik een andere imker hielp met zijn honingwinning. Zijn bedrijf leek me toen enorm (hij heeft ongeveer 1.200 kolonies), maar ik heb geleerd dat hij in vergelijking met andere commerciële bedrijven waarschijnlijk aan de kleine kant is. Er zijn commerciële bijenteeltbedrijven die meer dan 50.000 kolonies houden. Er is weinig verschil tussen de wijze waarop deze twee soorten imkers hun was verwerken, behalve dat de grootschalige operaties een meer geautomatiseerde versie kunnen hebben van wat ik heb ervaren.
De eerste stap in het proces is het plaatsen van de honingramen in een machine die de dop van de bovenkant van de honingcellen snijdt. De verwijderde doppen worden in een trog gegoten waar ze door een zeer grove zeef worden geduwd voordat ze de verwerkingsruimte ingaan. De frames worden naar de honingextractor gebracht. De wasverwerkingsruimte kan ofwel een centrifuge hebben waar de honing naar buiten wordt geslingerd, waardoor de honingdoppen vrijwel vrij van honing worden, ofwel een verwarmde kamer met een reeks schotten die de honing van de was scheiden.
De was die bij een van deze processen ontstaat, is meestal waar de imkers stoppen. Het is meestal een heel mooie gelige was met een heerlijke honingachtige geur. Er zit echter nog wat honing in de was. Het is misschien niet zo merkbaar, maar het is er wel. Voor sommige toepassingen, zoals lippenbalsems, is het geen probleem dat er nog wat honing in de was zit, maar voor andere toepassingen is schonere was nodig.
Broedwas
Dit is de was die afkomstig is van het smelten van oude broedkammen. Broedkammen worden gewoonlijk om de drie tot vijf jaar vervangen. Nadat de bijenkorf meerdere partijen broed heeft gekweekt op een frame van was, worden de wascellen steeds kleiner, omdat het coconmateriaal overblijft. In de natuur heeft Moeder Natuur gezorgd voor de vernieuwing van deze kam, want de larven van de wasmot eten graag de broedkam op. De motten zijn vraatzuchtige eters en kunnen tijdens de wintermaanden een doos met opgeslagen raten decimeren, waardoor de bijen gedwongen worden de celwanden opnieuw op te bouwen voordat de koningin eitjes in die ruimte kan leggen. Bij bewaarde bijen nemen imkers de rol van de wasmotlarven op zich door de oude was te verwijderen en te vervangen door verse wasfundament.
Het proces om de was te ontdoen van de cocons, propolis en andere elementen in de broedkam is een moeizaam proces. Al deze extra elementen moeten worden uitgefilterd voordat de was zelf kan worden gereinigd. Om dit te doen, doen de meeste imkers de was in juten zakken, stapelen er persplaten tussen en verhitten het geheel om de was te smelten. Als de was gesmolten is, worden de platen geperst om de was die in de slijmlaag is achtergebleven, vrij te maken, waarna de was van de bovenkant wordt gezeefd.
De was die bij dit proces vrijkomt, is meestal heel donker. Hoewel veel van de grotere deeltjes propolis, cocon en gom verwijderd worden, blijven de microscopisch kleine deeltjes nog over. Na verloop van tijd kleuren deze stukjes de was, zodat zelfs filteren de was slechts iets lichter maakt.
Hoewel de was er niet zo mooi uitziet en niet zo lekker ruikt als gele stopwas, heeft hij wel zijn favoriete toepassingen. Het werkt echt goed voor donkerder hout afwerkingen. De lichte was kan na verloop van tijd een “verglazend” effect hebben, dat minder wordt bij gebruik van de donkerder gekleurde was. Het werkt ook goed op donkerder leder. Ik gebruik onze donkere was om mijn schoenen te behandelen en te poetsen. We leveren ook wat donkere was aan een plaatselijke smid. Hij geeft de voorkeur aan de donkerste was die we hebben, omdat hij die gebruikt om zijn smeedijzeren stukken af te dichten en te beschermen.
White Wax
Voordat ik met encaustic schilderen begon, had ik geen ander gebruik dan gele was. Ik hield van de kleur, de geur, alles! Dus toen ik mijn eerste partij encaustic begon te maken, gebruikte ik wat ik in huis had. Ik dacht dat ik de gele kleur deel kon laten uitmaken van mijn “signature” look. FOUT! Afgezien van mijn onbekwaamheid als encaustic kunstenaar, zag het er verschrikkelijk uit. De kleuren waren troebel en vloeiden niet zo goed als ik me had voorgesteld, dus deed ik wat onderzoek naar “witte” bijenwas. Ik hoopte dat ik in staat zou zijn om zelf wat van de kleur uit de was te verwijderen. Eerst probeerde ik het te bleken in de zon. Dat werkt, maar slechts tot op zekere hoogte. De zon maakt de was wel lichter van kleur, maar de aanwezigheid van microscopisch kleine stukjes propolis, kauwgom, en mogelijk honing voegde kleur toe die niet volledig door de zon kon worden gebleekt.
Om de inherente kleurstoffen in de was te verwijderen, moet het een ander proces ondergaan dat de meeste thuis niet kunnen bereiken. In het verleden werd witte was chemisch behandeld om de propolis en andere “verontreinigingen” te scheiden. Dit proces leverde een mooie, witte was op, maar er bleven sporen van sommige chemicaliën achter. Niet goed! Tegenwoordig wordt de meeste witte was niet meer chemisch behandeld. Hij gaat door een serie superfijne filters die de “verontreinigingen” verwijderen, zonder toevoeging van agressieve chemicaliën.
De kleur van de resulterende was is heel licht en zo dicht mogelijk bij wit, maar er is ook een doorschijnendheid die niet aanwezig is in de gele was. Deze doorschijnendheid is wat het geweldig maakt om te gebruiken voor encaustics. En omdat veel van de “verontreinigingen” de was niet alleen zijn kenmerkende kleur en geur geven, maar ook zijn ontelbare voordelen voor de gezondheid, heeft witte was niet mijn voorkeur voor gebruik op de huid.
Meer uit Beeswax Alchemy:
– Homemade Beeswax Chest Rub
– Waxed Cotton Fabric Sandwich Wraps
Gedrukt met toestemming uit Beeswax Alchemy door Petra Ahnert en uitgegeven door Quarry Books, 2015.
