Filozofia niestosowania przemocy Gandhiego

W przypadku Gandhiego pojęcie niestosowania przemocy osiągnęło szczególny status. On nie tylko teoretyzował na ten temat, on przyjął niestosowanie przemocy jako filozofię i idealny sposób życia. Dał nam do zrozumienia, że filozofia niestosowania przemocy nie jest bronią słabych; jest bronią, która może być wypróbowana przez wszystkich.

Niestosowanie przemocy nie było wynalazkiem Gandhiego. Jest on jednak nazywany ojcem niestosowania przemocy, ponieważ według Marka Sheparda, „Podniósł działanie bez przemocy do poziomu nigdy wcześniej nie osiągniętego. „1 Krishna

Kripalani ponownie zapewnia „Gandhi był pierwszym w historii ludzkości, który rozszerzył zasadę niestosowania przemocy z płaszczyzny indywidualnej na płaszczyznę społeczną i polityczną. „2 Podczas gdy naukowcy mówili o idei bez nazwy lub ruchu, Gandhi jest osobą, która wymyśliła nazwę i połączyła różne pokrewne idee pod jedną koncepcją: Satyagraha.

Gandhi’s View of Violence / Nonviolence

Gandhi postrzegał przemoc pejoratywnie i również zidentyfikował dwie formy przemocy; Pasywną i Fizyczną, jak widzieliśmy wcześniej. Praktyka pasywnej przemocy jest codzienną sprawą, świadomie i nieświadomie. Jest to znowu paliwo, które rozpala ogień przemocy fizycznej. Gandhi rozumie przemoc od jej sanskryckiego korzenia, „himsa”, oznaczającego zranienie. W samym środku hiper przemocy Gandhi naucza, że ten, kto posiada niestosowanie przemocy, jest błogosławiony. Błogosławiony jest człowiek, który potrafi dostrzec prawo ahimsy (niestosowania przemocy) pośród szalejącego wokół niego ognia himsy. Kłaniamy się z szacunkiem takiemu człowiekowi przez jego przykład. Im bardziej niekorzystne są okoliczności wokół niego, tym bardziej wzrasta jego tęsknota za wyzwoleniem z niewoli ciała, które jest nośnikiem himsy… 3Gandhi sprzeciwia się przemocy, ponieważ utrwala ona nienawiść. Kiedy wydaje się, że czyni 'dobro’, to dobro jest tylko tymczasowe i nie może przynieść żadnego dobra na dłuższą metę. Prawdziwy działacz nonviolence akceptuje przemoc na sobie, nie zadając jej innym. To jest heroizm, który zostanie omówiony w innym rozdziale. Kiedy Gandhi mówi, że w trakcie walki o prawa człowieka należy zaakceptować przemoc i cierpienie z powodu samego siebie, nie pochwala tchórzostwa. Tchórzostwo jest dla niego „największą przemocą, z pewnością o wiele większą niż rozlew krwi i tym podobne rzeczy, które na ogół noszą nazwę przemocy „4 . Dla Gandhiego sprawcy przemocy (których nazywał przestępcami) są produktem dezintegracji społecznej. Gandhi uważa, że przemoc nie jest naturalną skłonnością człowieka. Jest to doświadczenie wyuczone. Potrzebna jest doskonała broń do walki z przemocą i jest nią nieagresja. Gandhi rozumiał nieagresję od jej sanskryckiego korzenia „Ahimsa”. Ahimsa w języku angielskim oznacza po prostu brak przemocy, ale oznacza ona coś więcej niż tylko unikanie przemocy fizycznej. Ahimsa implikuje całkowity brak przemocy, brak przemocy fizycznej i brak przemocy pasywnej. Gandhi tłumaczy Ahimsę jako miłość. Arun Gandhi wyjaśnia to w jednym z wywiadów w następujący sposób: „On (Gandhi) powiedział, że ahimsa oznacza miłość. Bo jeśli masz miłość do kogoś i szanujesz tę osobę, to nie zrobisz tej osobie żadnej krzywdy „5. Dla Gandhiego niestosowanie przemocy jest największą siłą, jaką dysponuje ludzkość. Jest potężniejsza niż jakakolwiek broń masowego rażenia. Jest lepsza od brutalnej siły. Jest żywą siłą mocy i nikt nigdy nie był ani nie będzie w stanie zmierzyć jej granic ani jej zasięgu. Prawda jest najbardziej fundamentalnym aspektem w filozofii niestosowania przemocy Gandhiego. Całe jego życie było „eksperymentowaniem z prawdą”. To właśnie w trakcie tego dążenia do prawdy Gandhi odkrył niestosowanie przemocy, co wyjaśnił w swojej Autobiografii w następujący sposób: „Ahimsa jest podstawą poszukiwania prawdy. Zdaję sobie sprawę, że to poszukiwanie jest próżne, jeśli nie jest oparte na ahimsie jako podstawie „6. Prawda i niestosowanie przemocy są tak stare jak wzgórza. Aby niestosowanie przemocy było silne i skuteczne, musi zacząć się od umysłu, bez którego będzie to niestosowanie przemocy przez słabych i tchórzliwych. Tchórz to osoba, której brakuje odwagi, gdy staje w obliczu niebezpiecznej i nieprzyjemnej sytuacji i stara się jej uniknąć. Człowiek nie może praktykować ahimsy i jednocześnie być tchórzem. Prawdziwe niestosowanie przemocy jest oddzielone od strachu. Gandhi uważa, że posiadanie broni jest nie tylko tchórzostwem, ale także brakiem nieustraszoności czy odwagi. Gandhi podkreśla to mówiąc: „Mogę sobie wyobrazić w pełni uzbrojonego człowieka, który w głębi serca jest tchórzem. Posiadanie broni implikuje element strachu, jeśli nie tchórzostwa, ale prawdziwy brak przemocy jest niemożliwy bez posiadania nieskażonej nieustraszoności „7. W obliczu przemocy i niesprawiedliwości Gandhi uważa, że gwałtowny opór jest lepszy niż tchórzliwa uległość. Istnieje nadzieja, że człowiek gwałtowny może kiedyś stać się człowiekiem niestosującym przemocy, ale nie ma miejsca dla tchórza, by rozwinął nieustraszoność.

Jako światowy pionier teorii i praktyki niestosowania przemocy, Gandhi jednoznacznie stwierdził, że niestosowanie przemocy ma uniwersalne zastosowanie. W swoim liście do Daniela Olivera z Hammany w Libanie z 11 marca 1937 roku Gandhi użył następujących słów: „Nie mam żadnego przesłania do przekazania poza tym, że nie ma żadnego wybawienia dla żadnego z ludzi na tej ziemi lub dla wszystkich ludzi na tej ziemi poza prawdą i niestosowaniem przemocy w każdej dziedzinie życia bez żadnych wyjątków. „8 W tym fragmencie Gandhi obiecuje „wybawienie” poprzez niestosowanie przemocy dla uciskanych narodów bez wyjątku. Mówiąc w tym fragmencie przede wszystkim o niestosowaniu przemocy jako filozofii biblijnej, Gandhi podkreśla moc niestosowania przemocy do emancypacji duchowej i fizycznej. Jest to nauka i sama z siebie może doprowadzić do czystej demokracji.

Satyagraha, the Centre of Gandhi’s Contribution to the Philosophy of Nonviolence

Dobrze będzie tutaj zbadać to, co Stanley E. Jones nazywa „centrum wkładu Gandhiego w świat”. Wszystko inne jest w porównaniu z nią marginalne. Satyagraha jest kwintesencją Gandhizmu. Poprzez nią Gandhi wprowadził do świata nowego ducha. Jest to największy ze wszystkich wkładów Gandhiego dla świata.

Czym jest Satyagraha?

Satyagraha (wymawiana jako sat-YAH-graha) jest złożeniem dwóch sanskryckich rzeczowników satya, oznaczających prawdę (od 'sat’- 'byt’ z przyrostkiem 'ya’), i agraha, oznaczających „mocne uchwycenie” (rzeczownik utworzony od agra, który ma swój korzeń 'grah’- 'uchwycić’, 'chwycić’, z przedrostkiem werbalnym 'a’ – 'to’ 'ku’). Tak więc Satyagraha dosłownie oznacza oddanie się prawdzie, trwanie przy niej i stawianie czynnego, lecz pokojowego oporu wobec nieprawdy. Ponieważ dla Gandhiego jedynym sposobem dotarcia do prawdy jest niestosowanie przemocy (miłość), wynika z tego, że Satyagraha implikuje niezachwiane poszukiwanie prawdy przy użyciu niestosowania przemocy. Satyagraha według Michaela Naglera dosłownie oznacza „przylgnięcie do prawdy” i dokładnie tak rozumiał ją Gandhi: „trzymanie się prawdy, że wszyscy jesteśmy jednym pod skórą, że nie ma czegoś takiego jak konfrontacja 'wygrana/przegrana’, ponieważ wszystkie nasze ważne interesy są tak naprawdę takie same, że świadomie lub nie każdy człowiek pragnie jedności i pokoju z każdym innym „9 Ujmując rzecz zwięźle, Satyagraha oznacza 'siłę prawdy’, 'siłę duszy’ lub jak nazwałby to Martin Luther Jr 'miłość w działaniu’. Satyagraha jest często definiowana jako filozofia oporu bez użycia przemocy, najbardziej znana dzięki Mahatmie Gandhiemu, który położył kres brytyjskiej dominacji. Gene Sharp nie zawahał się zdefiniować Satyagrahy po prostu jako „Gandhian Nonviolence. „10

Dzisiaj, jak powiedziałby Nagler, kiedy używamy słowa Satyagraha, czasami mamy na myśli tę ogólną zasadę, fakt, że miłość jest silniejsza niż nienawiść (i możemy nauczyć się używać jej do przezwyciężenia nienawiści), a czasami mamy na myśli bardziej konkretnie aktywny opór represjonowanej grupy; czasami, nawet bardziej konkretnie, stosujemy ten termin do danego ruchu, jak Salt Satyagraha itp. Warto przyjrzeć się, w jaki sposób Gandhi używa Satyagrahy.

Gandhi View of Satyagraha

Satyagraha nie była z góry założonym planem dla Gandhiego. Wydarzenia w jego życiu kulminujące w jego „ślubowaniu Bramaczarji”,11 przygotowały go do niej. Dlatego podkreślił:

Wydarzenia tak się kształtowały w Johannesburgu, że to samooczyszczenie z mojej strony stało się niejako wstępem do Satyagrahy. Teraz widzę, że wszystkie główne wydarzenia mojego życia, których kulminacją było złożenie ślubowania Bramaczarji, potajemnie przygotowywały mnie do tego. 12

Satyagraha jest bronią moralną i nacisk kładziony jest na siłę duszy ponad siłę fizyczną. Jej celem jest zwycięstwo nad wrogiem poprzez miłość i cierpliwe cierpienie. Jej celem jest zwycięstwo nad niesprawiedliwym prawem, nie po to, by zmiażdżyć, ukarać lub zemścić się na władzy, ale by ją nawrócić i uzdrowić. Satyagraha, choć rozpoczęła się jako walka o prawa polityczne, stała się na dłuższą metę walką o indywidualne zbawienie, które można osiągnąć poprzez miłość i samopoświęcenie. Satyagraha ma na celu przezwyciężenie wszelkich metod przemocy. Gandhi wyjaśnił w liście do Lorda Huntera, że Satyagraha jest ruchem opartym całkowicie na prawdzie. Zastępuje ona każdą formę przemocy, bezpośrednią i pośrednią, ukrytą i odsłoniętą, czy to w myśli, słowie czy czynie.

Satyagraha jest dla silnych duchem. Wątpiący lub nieśmiały człowiek nie może jej dokonać. Satyagraha uczy sztuki dobrego życia, jak również umierania. Jest to miłość i niewzruszona stanowczość, która z niej wypływa. Jej trening jest przeznaczony dla wszystkich, bez względu na wiek i płeć. Najważniejszy trening jest mentalny, a nie fizyczny. Ma on kilka podstawowych zasad, o których poniżej.

Podstawowe zasady Satyagrahy

Są trzy podstawowe zasady niezbędne do Satyagrahy: Prawdy, Niestosowania Przemocy i Cierpienia Własnego. Nazywane są one filarami Satyagrahy. Niezrozumienie ich jest przeszkodą w zrozumieniu Gandhi’ego non -violence. Te trzy fundamenty odpowiadają sanskryckim terminom:

” Sat/Satya – Prawda implikująca otwartość, uczciwość i sprawiedliwość

” Ahimsa/Nonviolence – odmowa wyrządzania krzywdy innym.

” Tapasya – gotowość do samopoświęcenia.

Te fundamentalne pojęcia są rozwinięte poniżej.

1.Satya/Truth:

Satyagraha, jak stwierdzono wcześniej, dosłownie oznacza siłę prawdy. Prawda jest względna. Człowiek nie jest w stanie poznać prawdy absolutnej. Satyagraha implikuje ciągłą pracę w kierunku odkrycia absolutnej prawdy i przekształcania przeciwnika w trend w procesie pracy. To, co jedna osoba postrzega jako prawdę, dla innej może być równie wyraźnie nieprawdziwe. Gandhi uczynił swoje życie licznymi eksperymentami z prawdą. Trzymając się prawdy, twierdzi, że podejmuje nieustanny wysiłek, aby ją odnaleźć.

Gandhi’ego koncepcja prawdy jest głęboko zakorzeniona w hinduizmie. Nacisk na Satya-prawdę jest najważniejszy w pismach indyjskich filozofów. „Satyannasti Parodharmati (Satyan Nasti Paro Dharma Ti) – nie ma religii ani obowiązku większego niż prawda”, zajmuje poczesne miejsce w hinduizmie. Osiągnięcie czystej i absolutnej prawdy jest osiągnięciem mokshy. Gandhi uważa, że prawda jest Bogiem i utrzymuje, że jest ona integralną częścią Satyagrahy. Wyjaśnia to w ten sposób:

Świat spoczywa na fundamencie satyi lub prawdy; asatya oznaczająca nieprawdę oznacza również „nieistniejący”, a satya lub prawda oznacza, że to, co jest nieprawdą, nie tyle istnieje, co nie jest prawdą. Jej zwycięstwo jest wykluczone. A prawda będąca „tym, co jest” nigdy nie może być zniszczona. To jest doktryna Satyagrahy w pigułce.13

2. Ahimsa:

W Satyagraha Gandhiego, prawda jest nierozerwalnie związana z Ahimsą. Ahimsa wyraża się jako starożytne hinduskie, dżinijskie i buddyjskie przykazanie etyczne. Negatywny przedrostek „a” plus himsa oznaczający uraz tworzą świat normalnie tłumaczony jako „brak przemocy”. Termin Ahimsa pojawia się w hinduskich naukach już w Chandoya Upanishad. Religia dżinijska uznaje Ahimsę za pierwsze ślubowanie. W buddyzmie jest ona cnotą kardynalną. Pomimo zakorzenienia w tych religiach, szczególnym wkładem Gandhiego było:

nadanie pojęciu Ahimsy znaczenia w sferze społecznej i politycznej poprzez uformowanie narzędzi do działania bez przemocy, aby wykorzystać je jako pozytywną siłę w poszukiwaniu prawd społecznych i politycznych. Gandhi uformował Ahimsę w aktywną technikę społeczną, która miała rzucić wyzwanie władzom politycznym i religijnej ortodoksji.14

Warto zauważyć, że ta „aktywna technika społeczna, która miała rzucić wyzwanie władzom politycznym”, użyta przez Gandhiego to nic innego jak Satyagraha. Prawdę mówiąc, środowisko indyjskie było już przesiąknięte ideami Ahimsy. Niemniej jednak, Gandhi przyznał, że była ona istotną częścią jego eksperymentów z prawdą, których technikę działania nazwał Satyagraha.

U podstaw Satyi i Ahimsy leży miłość. Czyniąc dyskursy na temat Bhagavad-Gity, pewien autor mówi: Prawda, pokój, prawość i brak przemocy, Satya, Shanti, Dharma i Ahimsa, nie istnieją oddzielnie. Wszystkie one są zasadniczo zależne od miłości. Kiedy miłość wkracza w myśli, staje się prawdą. Kiedy przejawia się w formie działania, staje się prawdą. Kiedy Miłość przejawia się w formie działania, staje się Dharmą lub prawością. Kiedy twoje uczucia nasycone są miłością, stajesz się pokojem. Samo znaczenie słowa pokój jest miłością. Kiedy wypełniasz swoje zrozumienie miłością, jest to Ahimsa. Praktykowanie miłości to Dharma, myślenie o miłości to Satya, odczuwanie miłości to Shanti, a rozumienie miłości to Ahimsa. Dla wszystkich tych wartości jest to miłość, która płynie jako nurt.15

3. Tapasya (Samozadowolenie):

pozostaje truizmem, że klasyczne prawa jogiczne samoograniczenia i samodyscypliny są znanymi elementami w kulturze indyjskiej. Samozadowolenie w Satyagraha jest sprawdzianem miłości. Jest ono wykrywane przede wszystkim w kierunku przekonania tego, kogo się podejmuje. Gandhi odróżniał cierpiętnictwo od tchórzostwa. Wybór samozadowolenia przez Gandhiego nie oznacza, że nisko cenił on życie. Jest to raczej oznaka dobrowolnej pomocy i jest to szlachetne i moralnie wzbogacające. On sam mówi;

To nie dlatego, że cenię życie, mogę z radością tolerować tysiące dobrowolnie tracących życie dla Satyagrahy, ale dlatego, że wiem, iż na dłuższą metę skutkuje to najmniejszą stratą życia, a co więcej, uszlachetnia tych, którzy tracą życie i moralnie wzbogaca świat za ich ofiarę.16

Satyagraha jest w najlepszym wydaniu, kiedy jest głoszona i praktykowana przez tych, którzy użyliby broni, ale zamiast tego zdecydowali się sprowadzić na siebie cierpienie.

Nie jest łatwo zachodniemu umysłowi czy nieorientalnemu filozofowi zrozumieć tę kwestię samozadowolenia. W rzeczywistości, w Satyagraha, element samozadowolenia jest być może najmniej akceptowalny dla zachodniego umysłu. A jednak takie poświęcenie może stanowić ostateczny środek realizacji tej cechy tak znamiennej dla religii chrześcijańskiej i zachodniej filozofii moralnej: Godności jednostki.

Trzy elementy: Satya, Ahimsa, Tapasya muszą poruszać się razem dla sukcesu każdej kampanii Satyagrahy. Wynika z tego, że Ahimsa – która zakłada miłość, prowadzi z kolei do służby społecznej. Prawda prowadzi do etycznego humanizmu. Znoszenie siebie nie dla samego siebie, ale dla zademonstrowania szczerości płynącej z odmowy zranienia przeciwnika przy jednoczesnym trzymaniu się prawdy, implikuje poświęcenie i przygotowanie do poświęcenia nawet na śmierć.

Satyagraha w działaniu

Aby Satyagraha była ważna, musi zostać przetestowana. Kiedy zasady są stosowane do konkretnych działań politycznych i społecznych, narzędzia obywatelskiego nieposłuszeństwa, braku współpracy, strajku bez użycia przemocy i konstruktywnego działania są pielęgnowane. Południowa Afryka i Indie były „laboratoriami”, w których Gandhi testował swoją nową technikę. Satyagraha była dla Gandhiego bronią niezbędną do pracy w RPA i Indiach. Louis Fischer poświadcza, że: „Gandhi nigdy nie mógłby osiągnąć tego, co zrobił w Afryce Południowej i Indiach, gdyby nie broń osobliwie jego własna. Była ona bezprecedensowa; była tak wyjątkowa, że nie mógł znaleźć dla niej nazwy, aż w końcu trafił na Satyagrahę. „17

Południowa Afryka jest uznawana za miejsce narodzin Satyagrahy. Tutaj Satyagraha została wykorzystana do walki o prawa obywatelskie Hindusów w RPA. W Indiach, Gandhi zastosował Satyagrahę w swoim środowisku społeczno-politycznym i przeprowadził kilka aktów nieposłuszeństwa obywatelskiego, których kulminacją był Marsz Solny.

Innym wspaniałym sposobem zobaczenia Satyagrahy w akcji jest post Mahatmy Gandhiego. Post był nieodłączną częścią jego filozofii prawdy i niestosowania przemocy. Mahatma Gandhi był aktywistą – moralnym i duchowym aktywistą. A post był „jedną z jego strategii aktywizmu, na wiele sposobów najpotężniejszą. „18

Kwalifikacje Satyagrahi (działacza bez przemocy)

Gandhi był świadomy, że istnieje potrzeba szkolenia ludzi, którzy mogliby kontynuować jego kampanie Satyagrahy. Szkolił ich w swoich „Aszramach Satyagrahy”. Oto niektóre z podstawowych cech, których oczekuje się od Satyagrahy.

” Satyagraha powinien mieć żywą wiarę w Boga, ponieważ jest on jego jedyną Skałą.

” Trzeba wierzyć w prawdę i brak przemocy jako swoje credo, a zatem mieć wiarę w przyrodzoną dobroć ludzkiej natury.

” Trzeba żyć w czystości i być gotowym i chętnym dla dobra swojej sprawy oddać życie i majątek.

” Trzeba być wolnym od używania wszelkich środków odurzających, aby jego rozum był niepodzielny, a umysł stały.

” Należy wykonywać z ochotnym sercem wszystkie przepisy dyscypliny, które mogą być ustanowione od czasu do czasu.

” Powinien wykonywać zasady więzienne, chyba że są one szczególnie gęste, aby zranić jego szacunek do samego siebie.

” Satyagrahi musi zaakceptować cierpienie w celu poprawienia sytuacji.

W skrócie, Satyagraha jest sama w sobie ruchem mającym na celu walkę społeczną i promowanie wartości etycznych. Jest to cała filozofia niestosowania przemocy. Podejmuje się ją dopiero wtedy, gdy wszystkie inne pokojowe środki okazały się nieskuteczne. U jego podstaw leży nieużywanie przemocy. Podejmuje się próbę nawrócenia, przekonania lub zjednania przeciwnika. Wiąże się to z jednoczesnym zastosowaniem sił rozumu i sumienia, przy jednoczesnym podtrzymywaniu niepodważalnej prawdy o swoim stanowisku. Satyagrahi angażuje się również w akty dobrowolnego cierpienia. Każda przemoc zadana przez przeciwnika jest przyjmowana bez odwetu. Przeciwnik może stać się moralnym bankrutem tylko wtedy, gdy przemoc będzie stosowana w nieskończoność.

W kampanii Satyagrahy można zastosować kilka metod. Stephen Murphy przyznaje prymat „braku współpracy i postowi”. Bertrand Russell ma to do powiedzenia o metodzie Gandhiego:

Esencja tej metody, którą on (Gandhi) stopniowo doprowadzał do coraz większej perfekcji, polegała na odmowie robienia rzeczy, które władze chciałyby mieć zrobione, przy jednoczesnym powstrzymywaniu się od jakichkolwiek pozytywnych działań agresywnych… Metoda ta zawsze miała w umyśle Gandhiego aspekt religijny… Z reguły sukces tej metody zależał od siły moralnej. 19

Murphy i Russell nie akceptują całkowicie doktryny Gandhiego. Michael Nagler nalega, by zignorowali Program Konstruktywny, który Gandhi uważał za najważniejszy. Lepsze zrozumienie niestosowania przemocy przez Gandhiego będzie widoczne w następnym rozdziale.

Przypisy końcowe

1. M. SHEPARD, Mahatma Gandhi and his Myths, Civil Disobedience, Nonviolence and Satyagraha in the Real World, Los Angeles,Shepard Publications, 2002
2. M.K. GANDHI, All Men Are Brothers, Autobiographical Reflections, Krishna Kripalani (red.), New York; The Continuum Publishing Company, 1990, vii.
3. M.K. GANDHI, Young India, 22-11-1928, The Collected Works of Mahatma Gandhi, Vol. xxxviii, Ahmedabad; Navajivan Trust, 1970, 69.
4. M.K. GANDHI, Young India, 20-12-1928, w ibidem, 247.
5. The New Zion’s Herald, July/August 2001, vol. 175, issue 4, 17.
6. M.K. GANDHI, An Autobiography or The Story of My Experiments With truth, Ahmedabad; Navajivan Trust, 2003, 254.
7. NIRMAL KUMAR BOSE, Selections from Gandhi, Ahmedabad; Navajivan Trust, 1948,154.
8. Mahatma Gandhi, Judith M. Brown, The Essential Writings, Oxford, Oxford University Press, 2008, 20. Także w Pyarelal Papers, CWMG, 60.
9. Michael N. Nagler, Hope or Terror? Minneapolis, METTA Center for Nonviolence Education, 2009, s. 7.
10. T. WEBER and R. J. Burrowes, Nonviolence, An Introduction
11. Bramacharya Simply means Celibacy, Chastity.
12. M.K. GANDHI, An Autobiography, 292.
13. S.E. JONES, Gandhi, Portrayal of a Friend, Nashville, Abingdon Press, 1948, 82.
14. J.V. BONDURANT, Conquest of Violence, The Gandhian Philosophy of Conflict. Los Angeles; University of California Press, 1965, 112.
15. BHAGAVAN SRI SATHYA SAI BABA, Discourses on the Bhagavad-Gita, Andhra Pradesh; Sri Sathya Sai Books and Publications Trust, 1988, 51-52.
16. M.K. GANDHI, Nonviolence in Peace and War,(2nd ed. Ahmedadad, Navijivan Trust, 1944, 49.
17. L. FISCHER. Gandhi; His life and Message For the World, New York Mentor Books, 1954, 35.
18. S.E. JONES, Gandhi, Portrayal of a Friend, 108.
19. B. RUSSELL, Mahatma Gandhi, Boston, Atlantic Monthly, grudzień 1952, 23.

.