Plan Marshalla: Design, Accomplishments, and Significance

Plan Marshalla i teraźniejszość1

W latach 1948-1951 Stany Zjednoczone podjęły się tego, co wielu uważa za jedną z ich bardziej udanych inicjatyw polityki zagranicznej i najbardziej efektywnych programów pomocy zagranicznej. Plan Marshalla (Plan) i Europejski Program Odbudowy (ERP), który wygenerował, obejmował ambitny wysiłek stymulowania wzrostu gospodarczego w przygnębionej i prawie zbankrutowanej Europie po II wojnie światowej, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu poza „żelazną kurtynę” i zachęcić do rozwoju zdrowej i stabilnej gospodarki światowej2. Została zaprojektowana, aby osiągnąć te cele poprzez realizację trzech założeń:

• rozszerzenie europejskiej produkcji rolnej i przemysłowej;
• przywrócenie zdrowych walut, budżetów i finansów w poszczególnych krajach europejskich; oraz
• stymulację handlu międzynarodowego między krajami europejskimi oraz między Europą a resztą świata.

Miarą pozytywnego wrażenia, jakie wywarł Economic Recovery Program, jest to, że od tego czasu, w odpowiedzi na krytyczną sytuację w niektórych regionach świata lub jakiś problem do rozwiązania, pojawiają się okresowe wezwania do opracowania nowego Planu Marshalla. W latach 90. niektórzy członkowie Kongresu rekomendowali „plany Marshalla” dla Europy Wschodniej, byłego Związku Radzieckiego i środowiska naturalnego. Z kolei międzynarodowi mężowie stanu proponowali plany Marshalla dla Bliskiego Wschodu i Afryki Południowej. W XXI wieku nadal pojawiają się rekomendacje programów pomocowych podobnych do Planu Marshalla – dla uchodźców, infrastruktury miejskiej, Iraku, krajów dotkniętych epidemią Eboli, granicy amerykańsko-meksykańskiej, Grecji i tak dalej.3

Zwykle te odwołania do pamięci o Planie Marshalla są wezwaniami do powielenia jego sukcesu lub skali, a nie każdego czy jakiegokolwiek szczegółu oryginalnego planu. Możliwość powtórzenia Planu Marshalla w tych różnych sytuacjach lub w przyszłości jest kwestią dyskusyjną. Aby zrozumieć potencjalne znaczenie dla teraźniejszości wydarzenia, które miało miejsce kilkadziesiąt lat temu, konieczne jest zrozumienie, co plan miał na celu osiągnąć, jak został wdrożony i jaki był jego sukces lub porażka. Niniejszy raport przygląda się każdemu z tych czynników.

Sformułowanie Planu Marshalla

Plan Marshalla został zaproponowany w przemówieniu Sekretarza Stanu George’a Marshalla na Uniwersytecie Harvarda 5 czerwca 1947 roku, w odpowiedzi na krytyczne warunki polityczne, społeczne i ekonomiczne, w jakich znalazła się wówczas Europa. Uznając konieczność udziału Kongresu w opracowaniu znaczącego pakietu pomocowego, Marshall nie przedstawił szczegółowego i konkretnego programu. Zasugerował jedynie, że Stany Zjednoczone byłyby skłonne pomóc w opracowaniu programu i udzieliłyby pomocy „w takim zakresie, w jakim byłoby to dla nas praktyczne „4 . Ponadto Marshall wezwał, aby pomoc ta była wspólnym wysiłkiem, „zainicjowanym” i uzgodnionym przez narody europejskie. Sformułowanie Planu Marshalla było więc od początku dziełem współpracy między administracją Trumana a Kongresem oraz między rządem USA a rządami europejskimi. Kryzys, który doprowadził do powstania Planu, oraz legislacyjny i dyplomatyczny rezultat propozycji Marshalla omówiono poniżej.

Sytuacja w Europie

Warunki europejskie w 1947 roku, jak opisał je sekretarz stanu Marshall i inni ówcześni urzędnicy amerykańscy, były tragiczne. Chociaż produkcja przemysłowa w wielu przypadkach powróciła do poziomu sprzed wojny (wyjątkami były Belgia, Francja, Niemcy Zachodnie, Włochy i Holandia), ogólna sytuacja gospodarcza wydawała się pogarszać. Ożywienie gospodarcze zostało sfinansowane dzięki wykorzystaniu zapasów krajowych i aktywów zagranicznych. Kapitał był coraz mniej dostępny dla inwestycji. Zaopatrzenie rolnictwa pozostawało poniżej poziomu z 1938 r., a import żywności pochłaniał coraz większą część ograniczonych środków dewizowych. W krajach europejskich narastał deficyt dolarowy. W rezultacie perspektywy jakiegokolwiek przyszłego wzrostu były niewielkie. Handel między narodami europejskimi znajdował się w stagnacji.5

Po latach niedoborów żywności, bezrobocia i innych trudności związanych z wojną i odbudową, społeczeństwo europejskie musiało teraz stawić czoła kolejnym cierpieniom. Dla wielu obserwatorów, pogarszające się warunki ekonomiczne generowały pesymizm dotyczący przyszłości Europy, który podsycał podziały klasowe i niestabilność polityczną. Partie komunistyczne, już duże w głównych krajach, takich jak Włochy i Francja, groziły dojściem do władzy.

Potencjalny wpływ na Stany Zjednoczone był wieloraki. Po pierwsze, koniec europejskiego wzrostu zablokowałby perspektywę jakiegokolwiek handlu z tym kontynentem. Jednym z symptomów złego stanu Europy był ogromny deficyt dolarowy, który sygnalizował jej niezdolność do opłacenia importu ze Stanów Zjednoczonych.6 Być może jednak głównym zmartwieniem Stanów Zjednoczonych było rosnące zagrożenie komunizmem. Chociaż zimna wojna była jeszcze w powijakach, sowieckie okopywanie się w Europie Wschodniej było w toku. Już na początku 1947 r. napięcia gospodarcze dotykające Wielką Brytanię zmusiły ją do ogłoszenia wycofania się z zobowiązań w Grecji i Turcji, co zmusiło Stany Zjednoczone do przyjęcia większych zobowiązań w zakresie obrony ich bezpieczeństwa. Doktryna Trumana, ogłoszona w marcu 1947 roku, głosiła, że polityka Stanów Zjednoczonych polega na udzielaniu wsparcia narodom zagrożonym przez komunizm. Krótko mówiąc, widmo załamania gospodarczego Europy i przejęcia przez komunistów jej instytucji politycznych groziło przekreśleniem wszystkiego, do czego Stany Zjednoczone dążyły od momentu przystąpienia do II wojny światowej: wolnej Europy w systemie gospodarczym z otwartym światem. Amerykańscy przywódcy czuli się zmuszeni do reakcji.

Jak sformułowano plan

Na drodze do opracowania użytecznej odpowiedzi na problemy Europy trzeba było pokonać trzy główne przeszkody. Po pierwsze, jak wynikało z zaproszenia sekretarza stanu Marshalla, narody europejskie, działając wspólnie, musiały dojść do porozumienia w sprawie planu. Po drugie, administracja i Kongres musiały dojść do porozumienia w sprawie programu legislacyjnego. Wreszcie, plan ten musiał być taki, który, według słów Marshalla, „stanowiłby lekarstwo, a nie tylko środek łagodzący. „7

Rola Europy

Większość narodów europejskich odpowiedziała pozytywnie na wstępną propozycję Marshalla. Nalegając na rolę w tworzeniu programu, 16 narodów wzięło udział w konferencji w Paryżu (12 lipca 1947 roku), na której powołano Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej (CEEC). Komitet ten miał za zadanie zebrać informacje o potrzebach Europy i istniejących zasobach, które mogłyby je zaspokoić. Jego raport końcowy (wrzesień 1947) wzywał do opracowania czteroletniego programu mającego na celu pobudzenie produkcji, stworzenie wewnętrznej stabilności finansowej, rozwój współpracy gospodarczej między krajami uczestniczącymi i rozwiązanie problemu deficytu istniejącego wówczas w strefie dolara amerykańskiego. Chociaż deficyt netto bilansu płatniczego Europy w strefie dolara w latach 1948-1951 był początkowo szacowany na około 29 miliardów dolarów, raport żądał 19 miliardów dolarów pomocy amerykańskiej (dodatkowe 3 miliardy miały pochodzić z Banku Światowego i innych źródeł).8

Zachowując ostrożność, by nie sprawiać wrażenia izolowania Związku Radzieckiego na tym etapie wciąż rozwijającej się zimnej wojny, zaproszenie Marshalla nie wykluczało wyraźnie żadnego narodu europejskiego. Wielka Brytania i Francja zadbały o to, by włączyć Sowiety do wczesnej trójstronnej dyskusji nad propozycją. Niemniej jednak Związek Radziecki i, pod naciskiem, jego satelici odmówili udziału we wspólnym programie odbudowy, uzasadniając to koniecznością ujawnienia narodowych planów gospodarczych naruszeniem suwerenności narodowej oraz tym, że w interesie USA leży jedynie zwiększenie eksportu.

Sformułowanie propozycji przez EWG nie odbyło się bez wkładu USA. Jej projekt propozycji odzwierciedlał szerokie różnice istniejące między poszczególnymi narodami w podejściu do liberalizacji handlu, roli Niemiec i kontroli państwa nad gospodarkami narodowymi. W wyniku tych różnic Stany Zjednoczone obawiały się, że propozycja CEEC będzie niczym więcej niż listą potrzeb bez spójnego programu generowania długoterminowego wzrostu. Aby uniknąć takiej sytuacji, Departament Stanu uzależnił swoją akceptację europejskiego programu od zgody uczestników na

• 1. podjęcie konkretnych zobowiązań do wypełnienia programów produkcyjnych,
• 2. podjęcie natychmiastowych kroków w celu stworzenia wewnętrznej stabilności monetarnej i finansowej,
• 3. wyrazić większą determinację w ograniczaniu barier handlowych,
• 4. rozważyć alternatywne źródła kredytów dolarowych, takie jak Bank Światowy,
• 5. formalnie uznać wspólne cele i przyjąć wspólną odpowiedzialność za ich osiągnięcie, oraz
• 6. ustanowić organizację międzynarodową, która będzie działać jako agencja koordynująca realizację programu.

Końcowy raport CEEC zawierał te zobowiązania.

Role wykonawcze i kongresowe

Po tym, jak kraje europejskie podjęły wymaganą inicjatywę i przedstawiły formalny plan, zarówno administracja, jak i Kongres zareagowały. Formułowanie tej odpowiedzi rozpoczęło się już wkrótce po przemówieniu Marshalla. Jako demokratyczny prezydent stojący w obliczu Kongresu o większości republikańskiej, w którym wielu posłów było bardzo sceptycznych co do potrzeby dalszej pomocy zagranicznej, Truman zastosował dwutorowe podejście, które znacznie ułatwiło opracowanie programu: poddał swoją inicjatywę w zakresie polityki zagranicznej prawdopodobnie najdokładniejszej analizie przed uruchomieniem jakiegokolwiek programu, a po drugie, zapewnił być może równie rzadki proces ścisłych konsultacji między władzą wykonawczą a Kongresem9.

Od początku administracja Trumana uczyniła Kongres graczem w rozwoju nowego programu pomocy zagranicznej, konsultując się z nim w trakcie całego procesu (patrz ramka tekstowa). Spotkanie 22 czerwca 1947 roku między kluczowymi liderami kongresu a prezydentem doprowadziło do utworzenia komisji Harrimana, Kruga i Nourse’a. Komisja sekretarza handlu Averella Harrimana, złożona z konsultantów z przemysłu prywatnego, siły roboczej, ekonomistów itp. Komisja sekretarza spraw wewnętrznych Juliusa A. Kruga zbadała fizyczne zasoby amerykańskie, które mogłyby wesprzeć taki program. Grupa kierowana przez przewodniczącego Rady Doradców Ekonomicznych Edwina G. Nourse’a badała wpływ zwiększonych obciążeń eksportowych na amerykańską produkcję krajową i ceny. Sama Izba Reprezentantów utworzyła Komitet Selektywny ds. Pomocy Zagranicznej, kierowany przez przedstawiciela Christiana A. Hertera, który miał szeroko przyjrzeć się tym kwestiom.10

Zanim propozycja Administracji mogła zostać przedłożona do rozpatrzenia, sytuacja w niektórych krajach pogorszyła się tak poważnie, że prezydent zaapelował o specjalny tymczasowy pakiet pomocowy, który miał zapewnić im żywność i paliwo przez zimę, dopóki nie zostanie zatwierdzony bardziej rozbudowany system przewidziany w Planie Marshalla. Kongres zatwierdził tymczasową pomoc dla Francji, Włoch i Austrii w wysokości 522 milionów dolarów w autoryzacji podpisanej przez prezydenta Trumana 17 grudnia 1947 roku. Niemcy Zachodnie, również będące w potrzebie, nadal otrzymywały pomoc w ramach programu Government and Relief in Occupied Areas (GARIOA).

Propozycje Departamentu Stanu dotyczące Europejskiego Programu Odbudowy zostały formalnie przedstawione przez Trumana w orędziu do Kongresu 19 grudnia 1947 roku. Postulował on 4¼-letni program pomocy dla 16 krajów zachodnioeuropejskich w formie zarówno dotacji, jak i pożyczek. Chociaż program przewidywał łączną pomoc w wysokości około 17 miliardów dolarów, projekt ustawy administracji, przedstawiony przez reprezentanta Charlesa Eatona, przewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych Izby, na początku 1948 roku (H.R. 4840) przewidywał autoryzację w wysokości 6,8 miliarda dolarów na pierwsze 15 miesięcy. Komisje Spraw Zagranicznych Izby i Stosunków Zagranicznych Senatu wprowadziły do ustawy obszerne poprawki. Jako S. 2202 przeszła ona przez Senat stosunkiem głosów 69-17 13 marca 1948 roku, a przez Izbę 31 marca 1948 roku stosunkiem głosów 329 do 74. Ustawa upoważniała do przeznaczenia 5,3 miliarda dolarów na okres jednego roku. Dnia 3 kwietnia 1948 r. ustawa o współpracy gospodarczej (tytuł I ustawy o pomocy zagranicznej z 1948 r., P.L. 80-472) stała się obowiązującym prawem. Appropriations Committee przeznaczyła 4 miliardy dolarów na Europejski Program Odbudowy w pierwszym roku jego istnienia.11

Zawężając upoważnienie do jednego roku, Kongres zapewnił sobie szerokie możliwości nadzorowania realizacji Europejskiego Programu Odbudowy i rozważenia dodatkowych funduszy. W trakcie trwania Planu Marshalla Kongres jeszcze trzykrotnie musiał zatwierdzać i przyznawać fundusze. W każdym roku Kongres przeprowadzał przesłuchania, debatował i wprowadzał kolejne poprawki do ustawy. Jako część pierwszej autoryzacji, stworzył wspólną kongresową komisję „strażniczą”, która miała śledzić realizację programu i składać raporty do Kongresu.

Realizacja Planu Marshalla

Finansowanie i odbiorcy

W swojej formie legislacyjnej jako Europejski Program Odbudowy (ERP), Plan Marshalla miał pierwotnie trwać cztery i jedną czwartą roku, od 1 kwietnia 1948 roku do 30 czerwca 1952 roku. Jednak czas trwania „oficjalnego” planu Marshalla, jak również kwoty wydatkowane w jego ramach, są kwestiami spornymi. Niektórzy uważają, że program trwał do przewidywanej daty zakończenia, czyli do 30 czerwca 1952 roku. Inni datują zakończenie Planu na około sześć miesięcy wcześniej, kiedy jego agent administracyjny, Agencja Współpracy Gospodarczej (Economic Cooperation Agency – ECA), została zlikwidowana, a jej programy naprawcze zostały połączone z programami nowo utworzonej Agencji Wzajemnego Bezpieczeństwa (proces ten rozpoczął się w drugiej połowie 1951 roku).

.

Oszacowania kwot wydatkowanych w ramach planu Marshalla wahają się od 10,3 miliardów dolarów do 13,6 miliardów dolarów.21 Różnice mogą być wyjaśnione przez różne miary długości programu i włączenie finansowania z programów pokrewnych, które wystąpiły jednocześnie z ERP. Tabela 1 zawiera jeden szacunek funduszy udostępnionych dla ERP (do czerwca 1951 i pomijając tymczasowe finansowanie) i wymienia źródła tych funduszy w szczegółach.

Tabela 2 wymienia narody odbiorcy i daje szacunek, na podstawie danych amerykańskiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego, kwoty otrzymane w czasie. Zgodnie z tymi szacunkami, głównymi odbiorcami pomocy w ramach Planu Marshalla były Wielka Brytania (około 25% łącznych kwot dla poszczególnych krajów), Francja (21%), Niemcy Zachodnie (11%), Włochy (12%) i Holandia (8%) (patrz rysunek 1).

Rysunek 1. Procentowy udział alokacji krajowych

Źródło: USAID i obliczenia CRS.

Notatki: Inne = Dania, Islandia, Irlandia, Norwegia, Portugalia, Szwecja i Turcja.

Treść zakupów pomocowych w dolarach zmieniała się w czasie wraz ze zmianami potrzeb europejskich. Z programu dostarczającego natychmiastowe towary związane z żywnością – żywność, pasze, nawozy i paliwo – ostatecznie dostarczał głównie surowce i sprzęt produkcyjny. Między początkiem 1948 a 1949 roku pomoc związana z żywnością zmniejszyła się z około 50% całości do zaledwie 27%. Proporcja surowców i maszyn wzrosła z 20% do około 50% w tym samym okresie.24

Finansowanie projektu stało się ważne w późniejszych etapach ERP. Pomoc dolarowa ETO została wykorzystana z lokalnym kapitałem w konkretnych projektach wymagających importu sprzętu z zagranicy. Zaletą była tu dźwignia funduszy lokalnych. Do 30 czerwca 1951 r. ETO zatwierdziło 139 projektów finansowanych przez kombinację kapitału amerykańskiego i krajowego. Ich łączny koszt wynosił 2,25 mld dolarów, z czego tylko 565 mln dolarów pochodziło bezpośrednio z funduszy pomocowych Planu Marshalla25 . Co najmniej 27 spośród tych projektów dotyczyło produkcji energii elektrycznej, a 32 – modernizacji i rozbudowy produkcji stali i żelaza. Wiele innych poświęcono na odbudowę infrastruktury transportowej.26

Counterpart Funds

Każdy kraj był zobowiązany do wyrównania amerykańskiego wkładu w dotacje: wartość dolara własnej waluty na każdego dolara pomocy w formie dotacji udzielonej przez Stany Zjednoczone. Waluta kraju uczestniczącego była umieszczana w funduszu wyrównawczym, który mógł być wykorzystany na projekty infrastrukturalne (np. drogi, elektrownie, projekty mieszkaniowe, lotniska) korzystne dla tego kraju. Każdy z tych projektów funduszu wyrównawczego musiał jednak zostać zatwierdzony przez administratora ETO. W przypadku Wielkiej Brytanii środki z funduszu wyrównawczego zostały uznane za inflacyjne i po prostu zwrócone do skarbu państwa, aby pomóc w zbilansowaniu budżetu.

Do końca grudnia 1951 roku udostępniono około 8,6 miliarda dolarów w ramach funduszy wyrównawczych. Z około 7,6 mld USD zatwierdzonych do wykorzystania 2 mld USD przeznaczono na redukcję zadłużenia, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, a około 4,8 mld USD przeznaczono na inwestycje, z czego 39% na obiekty użyteczności publicznej, transportu i komunikacji (projekty elektroenergetyczne, kolejowe itp.), 14% na rolnictwo, 16% na przemysł przetwórczy, 10% na górnictwo węglowe i inne gałęzie przemysłu wydobywczego oraz 12% na tanie budownictwo mieszkaniowe. Na trzy kraje przypadało 80% funduszy kontrpartnerskich wykorzystanych na cele produkcyjne – Francję (połowa), Niemcy Zachodnie i Włochy/Triest.27

Pięć procent funduszy kontrpartnerskich można było przeznaczyć na pokrycie wydatków administracyjnych ETO w Europie, a także na zakup deficytowych surowców potrzebnych Stanom Zjednoczonym lub na rozwój źródeł zaopatrzenia w takie materiały. Do sierpnia 1951 roku przeznaczono na te cele ponad 160 milionów dolarów, głównie na terytoriach zależnych w Europie. Na przykład, przedsiębiorstwa zostały utworzone dla rozwoju niklu w Nowej Kaledonii, chromit w Turcji, i boksytów na Jamajce.28

Pomoc techniczna

Pomoc techniczna była również świadczona w ramach ERP. Utworzono specjalny fundusz na finansowanie wydatków ekspertów amerykańskich w Europie oraz wizyt delegacji europejskich w Stanach Zjednoczonych. Fundusze mogły być wykorzystywane tylko na projekty przyczyniające się bezpośrednio do zwiększenia produkcji i stabilności. ETO zajmował się problemami wydajności przemysłu, marketingu, wydajności rolnictwa, wykorzystania siły roboczej, administracji publicznej, turystyki, transportu i komunikacji. W większości przypadków kraje otrzymujące taką pomoc musiały wpłacić fundusze wyrównawcze odpowiadające wydatkom dolarowym zaangażowanym w każdy projekt. Do 1949 roku przeznaczono 5 milionów dolarów na pomoc techniczną, w ramach której 350 ekspertów wysłano ze Stanów Zjednoczonych w celu świadczenia usług, a 481 osób z Europy przyjechało do Stanów Zjednoczonych na szkolenia. Do końca 1951 roku, kiedy wydano ponad 30 milionów dolarów, ponad 6000 Europejczyków reprezentujących kierownictwo, techników i pracowników przyjechało do Stanów Zjednoczonych na okresy studiów nad amerykańskimi metodami produkcji.29

Chociaż szacuje się, że na pomoc techniczną wydano mniej niż połowę 1% całej pomocy w ramach Planu Marshalla, efekt takiej pomocy był znaczący. Pomoc techniczna była głównym elementem „kampanii na rzecz produktywności” zainicjowanej przez ETO. Produkcja nie była jedynie funkcją posiadania nowoczesnych maszyn, ale także stylu zarządzania i pracy. Jak zauważył jeden z pracowników Senatu: „Wydajność w przemyśle francuskim jest lepsza niż w kilku innych krajach objętych planem Marshalla, ale wyprodukowanie samochodu Renault wciąż wymaga czterokrotnie więcej roboczogodzin niż Chevroleta, a same produkty są prawie nieporównywalne „30 . Aby spróbować doprowadzić europejską produkcję do stanu równowagi, ETO finansował badania nad stylami biznesowymi, prowadził seminaria na temat zarządzania, organizował wizyty biznesmenów i przedstawicieli świata pracy w Stanach Zjednoczonych w celu wyjaśnienia amerykańskich metod produkcji i stworzył krajowe centra wydajności w prawie każdym kraju uczestniczącym w programie31.

Gwarancje inwestycyjne

Gwarancje były udzielane dla konwersji na dolary zysków z amerykańskich inwestycji sektora prywatnego w Europie. Celem gwarancji było zachęcenie amerykańskich biznesmenów do inwestowania w modernizację i rozwój przemysłu europejskiego poprzez zapewnienie, że zyski mogą być uzyskane w dolarach. Pierwotna ustawa ERP obejmowała tylko zatwierdzoną kwotę zainwestowanych dolarów, ale kolejne upoważnienia rozszerzyły definicję inwestycji i zwiększyły kwotę potencjalnej gwarancji poprzez dodanie do rzeczywistych dochodów z inwestycji lub zysków do 175% inwestycji w dolarach. Rozszerzono również zakres ryzyka objętego gwarancją o odszkodowanie za utratę inwestycji w wyniku wywłaszczenia. Chociaż Kongres zatwierdził 300 mln dolarów (zmienionych następnie na 200 mln dolarów), gwarancje inwestycyjne obejmujące 38 inwestycji przemysłowych wyniosły do czerwca 1952 roku zaledwie 31,4 mln dolarów.32

Jak programy przyczyniły się do realizacji celów

Poszczególne komponenty Europejskiego Programu Odbudowy przyczyniły się bezpośrednio do osiągnięcia bezpośrednich celów Planu Marshalla. Pomoc dolarowa utrzymywała lukę dolarową na minimalnym poziomie. ETO dopilnował, by zarówno pomoc w dolarach, jak i pomoc w ramach partnerstwa były kierowane na działania, które w największym stopniu przyczyniłyby się do zwiększenia produkcji i doprowadziły do ogólnego ożywienia gospodarczego. Nacisk położony w ramach pomocy finansowej i technicznej na wydajność pomógł zmaksymalizować efektywność wykorzystania funduszy dolarowych i partnerskich w celu zwiększenia produkcji i pobudzenia handlu. Nie należy lekceważyć znaczenia tego zastrzyku ukierunkowanej pomocy dla przyszłego wzrostu w Europie. W okresie odbudowy Europa utrzymała poziom inwestycji w wysokości 20% PNB, o jedną trzecią wyższy niż przed wojną.33 Ponieważ w 1948 r. oszczędności krajowe były praktycznie zerowe, wysoki poziom inwestycji można w dużej mierze przypisać pomocy amerykańskiej.

Ale cele Planu Marshalla nie zostały osiągnięte wyłącznie dzięki programom pomocy finansowej i technicznej. Znaczenie tych sponsorowanych przez Amerykanów programów polega na tym, że pomogły one stworzyć ramy, w których funkcjonował ogólny europejski program działania OEEC. Amerykańska pomoc została wykorzystana, aby zachęcić Europejczyków do zjednoczenia się i działania, indywidualnie i zbiorowo, w sposób celowy na rzecz trzech tematów: zwiększonej produkcji, rozszerzonego handlu i stabilności gospodarczej poprzez reformę polityki.

Pierwszym wymogiem Planu Marshalla było zobowiązanie się narodów europejskich do realizacji tych celów. Każdy naród, indywidualnie, wykorzystał swoje fundusze partnerskie i amerykańską pomoc dolarową do realizacji tych celów. Ponadto, z pomocą analityczną zarówno innych narodów europejskich w ramach OEEC, jak i amerykańskich przedstawicieli ECA, kraje te dokładnie zbadały swoje systemy gospodarcze. Dzięki temu procesowi ETO i OEEC starały się zidentyfikować i usunąć przeszkody na drodze wzrostu gospodarczego, uniknąć nieracjonalnych narodowych planów inwestycyjnych i promować przyjęcie odpowiednich poziomów walutowych. Wielu zauważa, że dzięki amerykańskiej pomocy kraje europejskie były w stanie podjąć zalecane i konieczne reformy przy mniejszych kosztach politycznych w postaci narzucenia społeczeństwom trudności gospodarczych, niż miałoby to miejsce bez pomocy. W tym kontekście niektórzy twierdzą, że to właśnie pomoc w ramach Planu Marshalla umożliwiła sukces planu modernizacji i reformy gospodarki francuskiej autorstwa ekonomisty Jeana Monneta.34

Jednakże, zmagając się z głęboko odczuwaną wrażliwością dotyczącą suwerenności europejskiej, wpływ Stanów Zjednoczonych na podejmowanie decyzji gospodarczych i społecznych w Europie, będący bezpośrednim rezultatem pomocy w ramach Europejskiego Programu Odbudowy, był ograniczony. Tam, gdzie kontrolowały one fundusze partnera do wykorzystania w projektach kapitałowych, wpływ amerykański był znaczny. Tam, gdzie fundusze partnera zostały po prostu wykorzystane do umorzenia długu w celu wsparcia stabilności finansowej, wpływ ten był niewielki. Niektórzy analitycy sugerują, że Stany Zjednoczone miały minimalną kontrolę nad europejską polityką wewnętrzną, ponieważ ich pomoc była niewielka w stosunku do całkowitych zasobów krajów europejskich. Ale choć Stany Zjednoczone nie mogły zrobić wiele, by skłonić Europę do zrzeczenia się kontroli nad kursami walut, to w mniej delikatnych kwestiach, jak twierdzi wielu, były w stanie dokonać zmian.35 W kilku przypadkach ETO groził sankcjami, jeśli kraje uczestniczące nie przestrzegały swoich umów dwustronnych. Włochom grożono utratą pomocy za brak działań zmierzających do przyjęcia zalecanych programów, a w kwietniu 1950 roku pomoc została faktycznie wstrzymana Grecji, aby wymusić odpowiednie działania wewnętrzne.36

Jako zbiorowość narodów europejskich OEEC wytworzyła presję rówieśniczą, która zachęciła poszczególne kraje do wypełnienia zobowiązań wynikających z Planu Marshalla. OEEC stanowiła forum do dyskusji i ostatecznego wynegocjowania porozumień sprzyjających handlowi wewnątrzeuropejskiemu. Dla Europejczyków jej istnienie sprawiło, że Plan wydawał się mniej amerykańskim programem. Zgodnie z amerykańskim dążeniem do wspierania integracji europejskiej, OEEC przyczyniła się do stworzenia „idei europejskiej”. Jak zauważył wicekanclerz Niemiec Zachodnich Blucher, „OEEC miała przynajmniej jeden wspaniały element. Europejczycy zebrali się razem, znali się i byli gotowi do współpracy „37 . ETO zapewnił pomoc finansową dla wysiłków na rzecz integracji europejskiej (zob. poniżej), a co ważniejsze, zapewnił OEEC pewną własną dźwignię finansową. Zwracając się do OEEC o przyjęcie części odpowiedzialności za podział amerykańskiej pomocy między kraje uczestniczące, ETO podniósł status tej organizacji do wyższej rangi, niż mogłoby to mieć miejsce w innym przypadku, a tym samym ułatwił osiągnięcie celów planu Marshalla.

The Sum of Its Parts: Evaluating the Marshall Plan

How the Marshall Plan Was Different

Pomoc dla Europy nie była nowością w Planie Marshalla. W rzeczywistości, w ciągu dwóch i pół roku, od lipca 1945 do grudnia 1947, Europa otrzymała około 11 miliardów dolarów, w porównaniu z szacowaną sumą 13 miliardów dolarów w ciągu trzech i pół roku trwania Planu Marshalla. Dwa czynniki, które odróżniają Plan Marshalla od jego poprzedników to fakt, że był on wynikiem dokładnego procesu planowania i koncentrował się na rozwoju gospodarczym. Ponieważ wcześniejsza, bardziej doraźna i zorientowana na pomoc humanitarną pomoc w niewielkim stopniu przyczyniła się do odbudowy Europy, zaproponowano inne, spójne podejście. Nowe podejście wymagało skoordynowanego programu o określonym celu. Celem tym była odbudowa Europy, zdefiniowana jako wzrost produkcji rolnej i przemysłowej; przywrócenie zdrowych walut, budżetów i finansów; oraz pobudzenie handlu międzynarodowego pomiędzy krajami uczestniczącymi w programie oraz pomiędzy nimi a resztą świata. Plan Marshalla, jak pokazano w poprzednim rozdziale, zapewniał, że każdy komponent pomocy technicznej i finansowej przyczyniał się w sposób jak najbardziej bezpośredni do osiągnięcia tych dalekosiężnych celów.

Inne aspekty jego celowego charakteru były charakterystyczne. Miał on określone limity czasowe i pieniężne. Od samego początku było jasne, że wkład Stanów Zjednoczonych będzie malał z każdym rokiem. Oprócz szerokich celów, wspierał również, poprzez odniesienie do programu CEEC w ustawodawstwie oraz, bardziej szczegółowo, w języku raportów kongresowych, ambitne cele ilościowe przyjęte przez kraje uczestniczące.38

Plan Marshalla był również „wspólnym” wysiłkiem. Angażując narody europejskie jako aktywnych uczestników programu, Stany Zjednoczone zapewniły, że ich wzajemne zaangażowanie w zmianę polityki gospodarczej, która była niezbędna do pobudzenia wzrostu, przełoży się na działania i że cel integracji będzie dalej wspierany. Plan Marshalla promował uznanie gospodarczej współzależności Europy. Czyniąc Kongres zdecydowanym partnerem w formułowaniu programu, administracja zapewniła sobie stałe poparcie kongresu dla zaangażowania dużych sum na przestrzeni lat.

Ponadto, Plan Marshalla był pierwszym uznaniem przez przywódców amerykańskich związku między wzrostem gospodarczym a stabilnością polityczną. W przeciwieństwie do poprzedniej pomocy powojennej, która w dwóch trzecich składała się z pożyczek zwrotnych, a w jednej trzeciej z dostaw pomocowych, pomoc w ramach Planu Marshalla prawie w całości miała formę dotacji przeznaczonych na cele produkcyjne i rozwojowe. Powodem tak dużego napływu dotacji w czasie pokoju było to, że bezpieczeństwo narodowe Stanów Zjednoczonych zostało przedefiniowane jako powstrzymywanie komunizmu. Rządy, których obywatele byli bezrobotni i niedożywieni, były niestabilne i otwarte na komunistyczny awans. Jedynie długoterminowy wzrost gospodarczy mógł zapewnić stabilność i, jako dodatkowa korzyść, uchronić Stany Zjednoczone przed koniecznością kontynuowania niekończącego się procesu doraźnej pomocy opartej na pomocy doraźnej.

Wyjątkowy charakter Planu Marshalla jest być może najlepiej podkreślony przez to, co go zastąpiło. Zimna wojna, wzmocniona przez wojnę koreańską, zasygnalizowała koniec Planu Marshalla, zmieniając priorytet amerykańskiej pomocy ze stabilizacji gospodarczej na bezpieczeństwo militarne. We wrześniu 1950 roku ETO poinformowało europejskich uczestników, że odtąd coraz większa część pomocy będzie przeznaczana na cele związane z europejskim dozbrojeniem. Plan, choć pierwotnie miał zakończyć się 30 czerwca 1952 r., zaczął się kończyć w grudniu 1950 r., gdy zawieszono pomoc dla Wielkiej Brytanii. W następnych miesiącach z programu wycofały się Irlandia, Szwecja i Portugalia. Stopniowo wycofywano się z wykorzystywania funduszy wyrównawczych na cele produkcyjne. Aby przeciwdziałać inflacji, która wynikała z niedoborów materiałowych spowodowanych wojną koreańską, ETO rozpoczął uwalnianie funduszy kontrpartnerskich. W czwartym kwartale 1950 roku uwolniono 1,3 miliarda dolarów, z czego dwie trzecie wykorzystano na spłatę długu publicznego.

Na mocy ustawy o wzajemnym bezpieczeństwie z 1951 roku i kolejnych aktów prawnych, choć w mniejszych ilościach i w coraz większych proporcjach przeznaczonych na obronę, pomoc nadal była udzielana wielu krajom europejskim. Na przykład w latach 1952-1953 Francja otrzymała 525 mln dolarów dotacji, z czego połowa była przeznaczona na wsparcie obrony, a druga jako wsparcie budżetu. Wspólny charakter Planu Marshalla zniknął, gdy na pierwszy plan ponownie wysunęła się suwerenność narodowa. Francja upierała się przy wykorzystaniu funduszy po Planie Marshalla wedle własnego uznania, mieszając je z innymi funduszami i dopiero później przypisując odpowiednie kwoty do określonych projektów, aby zaspokoić amerykańskie obawy.

Osiągnięcia Planu Marshalla

Dla wielu analityków i decydentów politycznych wpływ polityk i programów Planu Marshalla na sytuację gospodarczą i polityczną w Europie wydawał się szeroki i wszechobecny. Chociaż w niektórych przypadkach można wskazać bezpośredni związek między amerykańską pomocą a pozytywnymi rezultatami, w przeważającej części Plan Marshalla może być postrzegany jako bodziec, który uruchomił łańcuch wydarzeń prowadzących do osiągnięć opisanych poniżej.

Czy spełnił swoje cele?

Produkcja

Ogólnym celem produkcyjnym Europejskiego Programu Odbudowy był wzrost zagregowanej produkcji powyżej poziomów sprzed wojny (1938) o 30% w przemyśle i 15% w rolnictwie. Do końca 1951 roku produkcja przemysłowa we wszystkich krajach była o 35% wyższa od poziomu z 1938 roku, przekraczając cel programu. Jednakże zagregowana produkcja rolna przeznaczona do spożycia przez ludzi była tylko o 11% wyższa od poziomu sprzed wojny i, biorąc pod uwagę 25-milionowy wzrost liczby ludności w tych latach, Europa nie była w stanie wyżywić się do 1951 r.39

Patrząc na wzrost od 1947 r., osiągnięcie jest bardziej imponujące. Produkcja przemysłowa do końca 1951 r. była o 55% wyższa niż zaledwie cztery lata wcześniej. Kraje uczestniczące zwiększyły zagregowaną produkcję rolną o prawie 37% w ciągu trzech lat urodzaju po 1947-1948. Całkowity średni PNB wzrósł o około 33% w ciągu czterech lat trwania Planu Marshalla.40

Wykres 2. Wzrost produkcji europejskiej: 1938-1951

Źródło: Brown i Opie, American Foreign Assistance, s. 249 i 253.

Raport Senatu z 1948 r. w sprawie autoryzacji ERP odnotował zestaw celów produkcyjnych, które Europejczycy wyznaczyli sobie sami, celów, które, jak zauważono, „wydają się optymistyczne dla wielu amerykańskich ekspertów. „41 Kraje uczestniczące w programie, na przykład, chciały zwiększyć produkcję stali do 55 mln ton rocznie, 20% powyżej produkcji przedwojennej. Do 1951 roku osiągnęły 60 milionów. Proponowano zwiększenie zdolności rafinacji ropy naftowej o 2,5 raza w stosunku do 1938 roku. Ostatecznie udało się osiągnąć czterokrotny wzrost. Celem produkcji węgla było 584 mln ton, co oznaczało wzrost o 30 mln ton w stosunku do produkcji przedwojennej. Do 1951 roku, produkcja była nadal nieco poniżej tego z 1938 roku, ale 27% wyższa niż w 1947.42

Bilans handlowy i Dollar Gap

W 1948 roku, kraje uczestniczące mogły zapłacić za tylko połowę ich importu przez eksport. Celem ERP było doprowadzenie krajów europejskich do punktu, w którym mogłyby one zapłacić za 83% swojego importu w ten sposób. Chociaż zapłacili za 70% przez eksport w 1938 roku, większy wskaźnik był poszukiwany w ramach ERP, ponieważ dochody z inwestycji zagranicznych spadły.43

Nawet jeśli handel znacznie wzrosła, zwłaszcza wśród uczestników, wielkość importu z reszty świata wzrosła znacznie, jak również, a ceny dla tego importu wzrosła szybciej niż ceny eksportu. W rezultacie Europa nadal była napięta. Przeszkodą w ekspansji eksportu było wejście na rynek amerykański i południowoamerykański, gdzie producenci amerykańscy byli mocno zakorzenieni. Eksport OEEC do Ameryki Północnej wzrósł z 14% importu w 1947 roku do prawie 50% w 1952 roku.44

Powiązany z ogólnym bilansem handlowym był deficyt w stosunku do obszaru dolarowego, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych. W 1947 r. łączny deficyt złota i dolara wynosił ponad 8 mld dolarów. Do 1949 roku spadł do 4,5 miliarda dolarów, do 1952 roku do połowy tej liczby, a w pierwszej połowie 1953 roku osiągnął przybliżoną bieżącą równowagę z obszarem dolarowym.45

Liberalizacja handlu

W 1949 roku Rada OEEC zwróciła się do członków o podjęcie kroków w celu wyeliminowania ilościowych ograniczeń importu. Do końca 1949 r. i do lutego 1951 r. wyeliminowano odpowiednio 50% i 75% ograniczeń kwotowych w imporcie. Do 1955 roku zniesiono 90% ograniczeń. W 1951 roku OEEC ustaliła zasady postępowania w handlu w ramach Kodeksu Liberalizacji Handlu i Niewidocznych Transakcji. Pod koniec 1951 roku wolumen handlu w Europie był prawie dwukrotnie większy niż w 1947 roku.46

Inne korzyści

Niektóre korzyści z Planu Marshalla nie są łatwo policzalne, a niektóre nie były bezpośrednimi celami programu.

Psychological Boost

Wielu uważa, że rola Planu Marshalla w podnoszeniu morale w Europie była równie wielkim wkładem w zapobieganie komunizmowi i stymulowanie wzrostu, jak każda pomoc finansowa. Jak zauważył ówczesny dyrektor ds. planowania polityki w Departamencie Stanu George Kennan, „Sukces psychologiczny na samym początku był tak zdumiewający, że czuliśmy, iż efekt psychologiczny został osiągnięty w czterech piątych, zanim dotarły pierwsze dostawy. „47

Integracja gospodarcza48

Stany Zjednoczone postrzegały siebie jako model dla rozwoju Europy, a poszczególne kraje były zrównane z państwami amerykańskimi. W związku z tym przywódcy amerykańscy widzieli zdrową Europę jako taką, w której ograniczenia handlowe i inne bariery interakcji, takie jak niewymienialność walut, zostałyby wyeliminowane. Europejski Program Odbudowy wymagał skoordynowanego planowania odbudowy i utworzenia w tym celu OEEC. W 1949 roku, ERP Authorization Act został zmieniony, aby to wyraźne polityki Stanów Zjednoczonych, aby zachęcić do zjednoczenia Europy.49 Wysiłki na rzecz integracji europejskiej, integralną częścią pierwotnego planu Marshalla, zostały wzmocnione w tym czasie.

Aby zachęcić do handlu wewnątrzeuropejskiego, ECA w pierwszym roku poszedł tak daleko, aby zapewnić dolary do krajów uczestniczących w celu sfinansowania ich zakupu żywotnie potrzebnych towarów dostępnych w innych krajach uczestniczących (nawet jeśli były one dostępne w Stanach Zjednoczonych). W celu zachęcenia Europy do uniezależnienia się od standardu dolara, ustanowiła również wewnątrzeuropejski plan płatności, w ramach którego dotacje dolarowe były udzielane krajom, które eksportowały do Europy jako grupy więcej niż importowały, pod warunkiem, że te kraje wierzycielskie finansowały swój bilans eksportowy w swoich własnych walutach.

Europejska Unia Płatnicza (EPU), będąca rozwinięciem planu płatności, została utworzona w 1950 roku przez kraje członkowskie, aby działać jako centralny system rozliczeniowo-kredytowy do rozliczania wszystkich transakcji płatniczych między członkami i powiązanymi obszarami walutowymi (takimi jak obszar funta szterlinga). Na wniosek ETO, w upoważnieniu kongresowym z 1951 r. wstrzymano fundusze specjalnie w celu zachęcenia do realizacji tego programu, ponieważ pomyślne zakończenie EPU zależało od amerykańskiego wkładu finansowego. Ostatecznie Stany Zjednoczone przekazały 350 milionów dolarów na pomoc w utworzeniu EPU i kolejne 100 milionów dolarów na pomoc w pokonaniu początkowych trudności. Wielu wierzy, że te i inne kroki zainicjowane w ramach ERP doprowadziły do uruchomienia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali w 1952 roku, a ostatecznie do Unii Europejskiej dzisiaj.

Stabilność i powstrzymywanie komunizmu

Prawdopodobnie największym bodźcem do Stanów Zjednoczonych w tworzeniu planu Marshalla było przekonanie, że trudności gospodarcze w Europie doprowadzi do niestabilności politycznej i nieuchronnie do rządów komunistycznych na całym kontynencie. W istocie, ERP pozwolił wzrost gospodarczy i dobrobyt wystąpić w Europie z mniejszymi kosztami politycznymi i społecznymi. Pomoc w ramach planu pozwoliła odbiorcom na posiadanie większej nadwyżki importowej przy mniejszym obciążeniu systemu finansowego, niż miałoby to miejsce w innym przypadku. Umożliwiła ona większe inwestycje bez odpowiadającego im obniżenia standardu życia i mogła działać antyinflacyjnie, gromadząc siłę nabywczą poprzez sprzedaż importowanych towarów objętych pomocą bez zwiększania podaży pieniądza. Aspekty produkcyjne Planu przyczyniły się również do złagodzenia głodu wśród ogółu ludności. Do 1951 roku spożycie żywności na głowę mieszkańca osiągnęło poziom sprzed wojny. W Niemczech Zachodnich, zniszczonych gospodarczo i oblężonych przez miliony uchodźców ze Wschodu, jeden dom na pięć wybudowanych od 1948 roku otrzymał pomoc w ramach Planu Marshalla.50

Prawdopodobnie w wyniku tych korzyści, komunizm w Europie został powstrzymany przed dojściem do władzy poprzez urny wyborcze. Szacuje się, że siła komunistów w Europie Zachodniej zmniejszyła się o prawie jedną trzecią w latach 1946-1951. W wyborach w 1951 roku na Zachód głosowało łącznie 84% wyborców.51

U.S. Domestic Procurement

Championy Planu Marshalla utrzymują, że jego ustawodawstwo było wolne od większości potencjalnych ograniczeń, do których dążyły prywatne interesy, a które później pojawiły się w programach pomocy zagranicznej. Niemniej jednak wprowadzono ograniczenia, które przyniosły korzyści Stanom Zjednoczonym i USA. Business in particular.

Procurement of surplus goods was encouraged under the Economic Recovery Program legislation, while procurement of goods in short supply in the United States was discouraged. Wymagano, że nadwyżka towarów rolnych są dostarczane przez Stany Zjednoczone, zamówienia te miały być zachęcane przez administratora ECA. ERP wymagało, aby 25% całkowitej pszenicy musiało być w postaci mąki, a połowa wszystkich towarów musiała być przewożona na amerykańskich statkach.52

W końcu szacuje się, że 70% europejskich zakupów z wykorzystaniem dolarów ECA zostało wydanych w Stanach Zjednoczonych.53 Rodzaje towarów zakupionych ze Stanów Zjednoczonych obejmowały artykuły spożywcze (zboże, produkty mleczne), bawełnę, paliwo, materiały przemysłowe i surowce (żelazo i stal, aluminium, miedź, tarcica) oraz maszyny przemysłowe i rolnicze. Cukier i metale nieżelazne stanowiły większość zakupów spoza Stanów Zjednoczonych.

Zwiększona rola Stanów Zjednoczonych w Europie

Prestiż i siła Stanów Zjednoczonych w Europie były już silne po II wojnie światowej. Pod kilkoma względami jednak rola USA w Europie została znacznie wzmocniona dzięki programowi Planu Marshalla. Stosunki gospodarcze amerykańskiego sektora prywatnego znacznie wzrosły w tym okresie w wyniku zachęcania przez program do zwiększonego eksportu z Europy oraz dotacji ERP i pożyczek na zakup amerykańskich towarów. Wartość księgowa amerykańskich inwestycji w Europie również znacznie wzrosła. Ponadto, o ile Plan Marshalla wyrósł z uznania gospodarczej współzależności obu kontynentów, o tyle jego realizacja znacznie zwiększyła świadomość tego faktu. OEEC, która w 1961 r. przekształciła się w OECD (Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) ze Stanami Zjednoczonymi jako pełnoprawnym członkiem, przetrwała i stanowiła forum dla dyskusji o problemach gospodarczych będących przedmiotem wspólnego zainteresowania. Wreszcie, akt amerykańskiego wsparcia dla Europy i stworzenie stosunków dyplomatycznych skoncentrowanych na kwestiach gospodarczych w OEEC ułatwiło ewolucję stosunków skoncentrowanych na kwestiach wojskowych i bezpieczeństwa. W opinii administratora ETO Hoffmana, Plan Marshalla umożliwił powstanie Sojuszu Atlantyckiego (NATO).54

Poligon doświadczalny dla amerykańskich programów rozwojowych

Wiele metod operacyjnych i programów opracowanych i przetestowanych w ramach Planu Marshalla stało się regularną praktyką późniejszych działań rozwojowych. Na przykład ETO został powołany jako niezależna agencja z misją w każdym kraju uczestniczącym w Planie, aby zapewnić bliską interakcję z rządami i sektorem prywatnym – model ten został później przyjęty przez Amerykańską Agencję Rozwoju Międzynarodowego (USAID). W przeciwieństwie do poprzednich działań pomocowych, Plan promował reformy polityczne i wykorzystywał programy importu towarów oraz fundusze wyrównawcze, aby ułatwić przyjęcie tych reform i podjęcie programów rozwojowych, co było praktyką stosowaną w programach USAID w późniejszych dekadach. Plan Marshalla zapoczątkował również pierwsze programy szkoleniowe dla uczestników, w ramach których Europejczycy przyjeżdżali do Stanów Zjednoczonych na szkolenia, a także stymulował inwestycje sektora prywatnego w krajach otrzymujących pomoc dzięki wykorzystaniu gwarancji rządu amerykańskiego. Setki amerykańskich ekonomistów i innych specjalistów, którzy wdrażali Plan Marshalla, zdobyło bezcenne doświadczenie, które wielu z nich wykorzystało później w pracy w krajach rozwijających się dla agencji pomocy zagranicznej będących następcami ETO.

Krytyka Planu Marshalla

Nie wszyscy zgadzają się, że Plan Marshalla był sukcesem. Jedną z takich ocen było to, że pomoc w ramach Planu Marshalla była niepotrzebna. To jest, na przykład, trudno wykazać, że pomoc ERP był bezpośrednio odpowiedzialny za wzrost produkcji i innych osiągnięć ilościowych zauważyć powyżej. Krytycy argumentowali, że pomoc nigdy nie była większa niż 5% PNB narodów otrzymujących i dlatego mogła mieć niewielki wpływ. Niektórzy analitycy, wskazując na eksperymentalny charakter Planu, zgadzają się, że metoda alokacji pomocy i promowany w jej ramach program reform gospodarczych nie zostały opracowane z naukową precyzją. Niektórzy twierdzą, że luka dolarowa nie była problemem, a brak wzrostu gospodarczego był wynikiem złej polityki gospodarczej, rozwiązanej po ostatecznym zniesieniu kontroli gospodarczej ustanowionej w czasach nazizmu.56

Nawet w czasie realizacji planu Marshalla byli tacy, którzy uważali, że program ten nie spełniał oczekiwań. Uważali oni, że jeśli pomoc w ramach planu Marshalla ma służyć zwalczaniu komunizmu, to musi przynieść korzyści klasie robotniczej w Europie. Wielu uważało, że zwiększona produkcja, do której dążył plan, będzie miała niewielki wpływ na tych, którzy są najbardziej skłonni popierać komunizm. Podczas przesłuchań kongresowych niektórzy posłowie wielokrotnie szukali zapewnień, że pomoc przyniesie korzyści klasie robotniczej. Pytali, czy pożyczki dla francuskich fabrykantów doprowadzą do wzrostu płac pracowników? Dziennikarz Theodore H. White był kolejnym, który kwestionował to „podstępne” (obecnie nazywane „podstępnym”) podejście do naprawy gospodarczej. „Teoria „podstępu” jak dotąd – pisał White w 1953 roku – zaowocowała błyskotliwym ożywieniem europejskiej produkcji. Ale nie przyniosła miłości do Ameryki i niewiele zmniejszyła lojalność komunistów tam, gdzie zakorzeniła się ona w niedoli kontynentalnych robotników. „58

W dodatku wielu nie chciało, aby Stany Zjednoczone sprawiały wrażenie, że wspierają rządy kolonialne. Wyrażano poważne obawy, że pomoc udzielana Europie pozwoli tym krajom na utrzymanie swoich kolonii w Afryce i Azji. Przesunięcie akcentu z rozwoju gospodarczego na rozwój militarny, które rozpoczęło się w trzecim roku realizacji Planu, było również przedmiotem krytyki, zwłaszcza w świetle ograniczonych ram czasowych, jakie pierwotnie przewidziano dla programu pomocy. Jeden z pracowników specjalnej podkomisji ds. współpracy gospodarczej z zagranicą Senate Appropriations Committee uważał, że w tych warunkach nie można było zrealizować pierwotnych zamierzeń planu Marshalla.59

Taktyka zastosowana w celu osiągnięcia celów planu Marshalla również była często kwestionowana. „Wiele z naszych wysiłków we Francji było sprzecznych” – relacjonował pracownik komisji. „Z jednej strony pracowaliśmy na rzecz zniesienia barier handlowych między krajami europejskimi, a z drugiej wspieraliśmy lub odbudowywaliśmy nieekonomiczne gałęzie przemysłu, które nie są w stanie przetrwać nieskrępowanej międzynarodowej konkurencji „60. Innym problemem była proporcja funduszy, które trafiały do sektora publicznego, a nie prywatnego. Jeden ze współczesnych autorów zauważył, że inwestycje publiczne z funduszu włoskiego partnera otrzymały dwukrotnie większą pomoc niż sektor prywatny w tym kraju. Inny analityk argumentował, że ETO promował interwencję rządu w gospodarkę.61 Podczas przesłuchań autoryzacyjnych w 1950 roku amerykańscy biznesmeni nalegali, aby pomoc była udzielana bezpośrednio zagranicznym przedsiębiorstwom, a nie za pośrednictwem europejskich rządów. Tylko w ten sposób, powiedzieli, można promować wolną przedsiębiorczość w Europie.62

Od jego powstania, niektórzy członkowie Kongresu wyrazili obawy, że ERP będzie miał negatywny wpływ na biznes amerykański. Niektórzy zauważyli, że wysiłki na rzecz zamknięcia luki handlowej poprzez zachęcanie Europejczyków do eksportu i ograniczenia importu zmniejszyłyby amerykański eksport do tego regionu. Poprawki, w większości odrzucone, były oferowane do ustawodawstwa ERP w celu zapewnienia, że niektóre segmenty sektora prywatnego będą korzystać z pomocy planu Marshalla. To, że wzmocnienie gospodarcze Europy oznaczało zwiększoną konkurencję dla amerykańskiego biznesu, również nie umknęło ustawodawcom. ECA, na przykład, pomogło Europejczykom odbudować ich floty handlowe i do końca 1949 roku autoryzowało ponad 167 milionów dolarów na projekty europejskich hut stali, z których większość wykorzystywała bardziej zaawansowany proces walcowania ciągłego, który wcześniej był mało używany w Europie. Jak zauważyli pracownicy kongresowego komitetu „watchdog”, „program ECA wiąże się z ekonomicznym poświęceniem albo w postaci bezpośrednich wydatków funduszy federalnych, albo w postaci dostosowania rolnictwa i przemysłu, aby umożliwić zagraniczną konkurencję. „63 Ostatecznie Stany Zjednoczone wydawały się skłonne do obu tych poświęceń.

Lekcje z Planu Marshalla

Plan Marshalla był postrzegany przez Kongres, jak również przez innych, jako „nowy i dalekosiężny eksperyment w stosunkach zagranicznych „64 . Mimo że pod wieloma względami był unikalny w stosunku do wymogów swojego czasu, analitycy przez lata próbowali wyciągnąć z niego różne wnioski, które mogłyby być zastosowane do obecnych lub przyszłych inicjatyw pomocy zagranicznej. Wnioski te przedstawiają to, co obserwatorzy uważają za niektóre z głównych atutów Planu:65

• Silne przywództwo i dobrze opracowana argumentacja przezwyciężyły opozycję. Pomimo rosnącego izolacjonizmu narodowego, sondaży pokazujących niewielkie poparcie dla Planu Marshalla, Kongresu zdominowanego przez zwolenników cięć budżetowych i zbliżających się wyborów, których perspektywa była niekorzystna dla prezydenta, administracja zdecydowała, że jest to właściwe posunięcie i poprowadziła kampanię – z powołanymi krajowymi komisjami i członkami gabinetu podróżującymi po kraju – aby sprzedać Plan Amerykanom.
• Kongres został włączony na początku do formułowania programu. Ponieważ Truman musiał stawić czoła Kongresowi kontrolowanemu przez partię opozycyjną, uczynił z Europejskiego Programu Odbudowy (European Recovery Program) kooperatywny twór dwupartyjny, co pomogło mu zdobyć poparcie i uchroniło go przed ugrzęźnięciem w prywatnych interesach. Kongres zachował swoją aktywną rolę, prowadząc szczegółowe przesłuchania i badania na temat realizacji ERP.
• Kraj własność uczynił reformy trwałe. Beneficjenci byli zobowiązani do złożenia wniosku. Ponieważ celem Planu były zmiany w charakterze europejskiego systemu gospodarczego, Stany Zjednoczone były wrażliwe na europejską suwerenność narodową. Współpraca europejska była kluczowa dla ustanowienia aktywnego zaangażowania uczestników w szerokim zakresie delikatnych kwestii.
• Podejście zbiorowe ułatwiło osiągnięcie sukcesu. Wysiłki na rzecz odbudowy zostały ujęte w ramy wspólnego przedsięwzięcia, przy czym Europejczycy połączyli się w ramach CEEC, aby zaproponować program, a OEEC, aby wdrożyć kluczowe elementy, w tym współpracować przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu dotacji i współpracować w celu obniżenia barier handlowych.
• Plan Marshalla miał konkretne cele. Zasoby zostały przeznaczone na realizację celów zwiększenia produkcji, handlu i stabilności.
• Plan Marshalla pasował do celu. W głównej mierze, Plan nie był krótkoterminowym programem pomocy humanitarnej. Był to wieloletni plan zaprojektowany specjalnie w celu doprowadzenia do odbudowy gospodarczej Europy i uniknięcia powtarzających się potrzeb programów pomocowych, które charakteryzowały amerykańską pomoc dla Europy od czasów wojny.
• Kraje, które miały otrzymać pomoc, w większości miały zdolność do odbudowy. W rzeczywistości odbudowywały się one, a nie rozwijały od zera. Zasoby ludzkie i naturalne niezbędne do wzrostu gospodarczego były w dużej mierze dostępne, brakowało jedynie kapitału. Sama pomoc była niewystarczająca, by wesprzeć Europę gospodarczo. Raport ECA i Departamentu Handlu z października 1949 roku stwierdzał, że Stany Zjednoczone powinny kupować rocznie aż 2 miliardy dolarów w dodatkowych towarach, jeśli Europa ma zrównoważyć swój handel do końca programu odbudowy. Wysiłki mające na celu zwiększenie handlu wewnątrzeuropejskiego, takie jak finansowanie Europejskiej Unii Płatniczej, miały na celu wzmocnienie wysiłków dwustronnych.
• Zaściankowe tendencje kongresowe do nakładania ograniczeń na program w imieniu amerykańskiego biznesu były trzymane pod kontrolą dla dobra programu. Amerykańscy biznesmeni, na przykład, nie byli zadowoleni, że ETO nalegał, by Europejczycy kupowali to, co było dostępne najpierw w Europie przy użyciu miękkiej waluty, zanim zwrócą się do Stanów Zjednoczonych.
• Pomoc techniczna, w tym wymiany, choć niedroga w stosunku do kapitałowych grantów blokowych, może mieć znaczący wpływ na wzrost gospodarczy. W ramach Planu Marshalla pomoc techniczna pomogła zwrócić uwagę na czynniki związane z zarządzaniem i pracą, które hamują produktywność. Demonstrowała ona amerykańskie know-how i pomagała rozwijać w Europie pozytywne odczucia wobec Ameryki.
• Długoterminowa wartość polityki zagranicznej pomocy zagranicznej nie może być adekwatnie mierzona w kategoriach krótkoterminowych konsekwencji. Plan Marshalla nadal wywiera wpływ: w NATO, OECD, Wspólnocie Europejskiej, Niemieckim Funduszu Marshalla, w europejskich programach pomocy dwustronnej oraz w stabilności i dobrobycie współczesnej Europy.66

Plan Marshalla jako precedens

Ale choć wiele różnych elementów pomocy w ramach Planu Marshalla odnosi się do teraźniejszości, okoliczności, w jakich znajduje się obecnie większość innych części świata, są tak odmienne i bardziej złożone niż te, z którymi zetknęła się Europa Zachodnia w latach 1948-1952, że rozwiązanie zaproponowane dla jednej z nich nie da się w pełni zastosować do drugiej. Jak zauważono wcześniej, od czasu pierwszego Planu Marshalla wciąż pojawiają się apele o nowe plany, ale ten pierwszy był wyjątkowy, a dzisiejsze propozycje dzielą niewiele szczegółów ze swoimi poprzednikami, poza sugestią, że problem powinien być rozwiązany z taką samą skoncentrowaną energią, jeśli nie funduszami, zastosowanymi dziesiątki lat temu.

Nawet jeśli istnieją kraje, których potrzeby są podobne w swej naturze do tego, co zapewniał Plan Marshalla, stanowisko Stanów Zjednoczonych również zmieniło się od końca lat czterdziestych. Około 13,3 miliarda dolarów przekazanych przez Stany Zjednoczone 16 narodom w okresie krótszym niż cztery lata równa się szacunkowo 143 miliardom dolarów w walucie z 2017 roku. Suma ta przewyższa kwotę pomocy rozwojowej i humanitarnej, którą Stany Zjednoczone przekazały ze wszystkich źródeł 212 krajom oraz licznym międzynarodowym organizacjom rozwojowym i bankom w czteroletnim okresie 2013-2016 (138 miliardów dolarów w 2017 roku).67 W 1948 roku, kiedy Stany Zjednoczone przeznaczyły 4 miliardy dolarów na pierwszy rok Planu Marshalla, nakłady całego budżetu federalnego wyniosły nieco mniej niż 30 miliardów dolarów.68 Aby Stany Zjednoczone były skłonne przeznaczyć 13% swojego budżetu na jakikolwiek jeden program (w porównaniu do 0,8% w roku budżetowym 2016 na pomoc zagraniczną), Kongres i prezydent musieliby się zgodzić, że dane działanie jest głównym priorytetem narodowym.

Niemniej jednak, zastanawiając się nad trudnościami związanymi z nowymi Planami Marshalla, być może warto rozważyć poglądy administratora ETO, Paula Hoffmana, który zauważył 20 lat po historycznym przemówieniu sekretarza Marshalla, że chociaż Plan był „jednym z najbardziej prawdziwie hojnych impulsów, jakie kiedykolwiek motywowały jakikolwiek naród w dowolnym miejscu i czasie”, Stany Zjednoczone „czerpały ogromne korzyści z chleba, który w przenośni rzucił na międzynarodowe wody.” W opinii Hoffmana:

Dzisiaj Stanom Zjednoczonym, ich byłym partnerom w Planie Marshalla i – w rzeczywistości – wszystkim innym zaawansowanym krajom uprzemysłowionym … oferuje się jeszcze większą okazję: szansę na stworzenie skutecznego partnerstwa na rzecz ogólnoświatowego postępu gospodarczego i społecznego z setką i większą liczbą krajów o niskich dochodach. Potencjalne zyski w postaci zwiększonego dobrobytu i bezpieczniejszego pokoju mogą przewyższyć te, które osiągnięto dzięki Europejskiemu Programowi Odbudowy. Jednak niebezpieczeństwo, że ta okazja zostanie odrzucona z powodu apatii, obojętności i zniechęcenia do stosunkowo powolnego postępu w kierunku samowystarczalności, jaki kraje rozwijające się osiągnęły do tej pory, jest być może nawet większe niż w przypadku planu Marshalla. Cały szeroko zakrojony wysiłek pomocy rozwojowej dla biedniejszych narodów świata – wysiłek, który powszechnie, ale moim zdaniem dość mylnie, nazywany jest „pomocą zagraniczną” – nigdy nie uzyskał pełnego poparcia, na jakie zasługuje, a obecnie wykazuje oznaki dalszego osłabienia, zarówno jeśli chodzi o poparcie społeczne, jak i rządowe. W tych okolicznościach badanie krótkiej, lecz błyskotliwie udanej historii Planu Marshalla jest czymś więcej niż tylko ćwiczeniem akademickim.69

Aplikacja. References

Arkes, Hadley. Bureaucracy, the Marshall Plan, and the National Interest. Princeton University Press, 1972. 395 p.

Behrman, Greg. The Most Noble Adventure: the Marshall Plan and How America Helped Rebuild Europe, New York, Simon and Shuster, 2007, 448 s.

Brookings Institution. Current Issues in Foreign Economic Assistance. Washington, Brookings, 1951. 103 p.

Brown, William Adams, Jr. and Redvers Opie. Amerykańska pomoc zagraniczna. Washington, The Brookings Institution, 1953. 615 p.

Congressional Digest, The Controversy in Congress Over Marshall Plan Proposals: Pro and Con, March 1948.

Cowen, Tyler. „The Marshall Plan: Myths and Realities,” w Doug Bandow, ed. U.S. Aid to the Developing World. Washington, Heritage Foundation, 1985. s. 61-74.

Economic Cooperation Administration. The Marshall Plan: a Handbook of the Economic Cooperation Administration. Waszyngton, ECA, 1950. 18 p.

Economic Cooperation Administration. The Marshall Plan: a Program of International Cooperation. Waszyngton, ECA, 1950. 63 p.

Foreign Affairs, Commemorative Section, The Marshall Plan and Its Legacy, May/June 1997, Vol 76, Number 3.

Geiger, Theodore. „The Lessons of the Marshall Plan for Development Today”, Looking Ahead, National Planning Association, v. 15, May 1967: 1-4.

German Information Center, The Marshall Plan and the Future of U.S.-European Relations. New York, 1973. 54 p.

Gimbel, John. The Origins of the Marshall Plan. Stanford University Press, 1976. 344 p.

Gordon, Lincoln. „Recollections of a Marshall Planner”. Journal of International Affairs, v. 41, Summer 1988: 233-245.

Hartmann, Susan. The Marshall Plan. Columbus, Merrill Publishing Co., 1968. 70 p.

Hitchens, Harold L. „Influences on the Congressional Decision to Pass the Marshall Plan,” The Western Political Quarterly, Vol. 21, No. 1, March, 1968, p. 51-68.

Hoffmann, Stanley and Charles Maier, eds. The Marshall Plan: a Retrospective. Boulder, Westview Press, 1984. 139 p.

Hogan, Michael J. The Marshall Plan: America, Britain, and the Reconstruction of Western Europe, 1947-1952. Cambridge University Press, 1987. 482 p.

Hogan, Michael J. „American Marshall Planners and the Search for a European Neocapitalism.” American Historical Review, v. 90, Feb. 1985: 44-72.

Isaacson, Walter and Evan Thomas, The Wise Men: Six Friends and the World They Made, New York, Simon&Schuster, 1986.

Jones, Joseph M. The Fifteen Weeks (February 21-June 5, 1947). New York, Viking Press, 1955. 296 p.

Kostrzewa, Wojciech oraz Peter Nunnenkamp i Holger Schmieding. A Marshall Plan for Middle and Eastern Europe? Kiel Institute of World Economics Working Paper No. 403, Dec. 1989.

Machado, Barry. In Search of a Usable Past: The Marshall Plan and Post-War Reconstruction Today, George C. Marshall Foundation, Lexington, Virginia, 2007.

Mee, Charles L., Jr. The Marshall Plan: The Launching of the Pax Americana. New York, Simon & Schuster, 1984. 301 p.

Milward, Alan S. The Reconstruction of Western Europe, 1945-51. Berkeley, University of California Press, 1984. 527 p.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Od planu Marshalla do globalnej współzależności. Paryż, OECD, 1978. 246 s.

OECD Observer. Special Issue: Marshall Plan 20th Anniversary. June 1967.

Pfaff, William. „Perils of Policy.” Harper’s Magazine, v. 274, May 1987: 70-72.

Price, Harry Bayard. The Marshall Plan and its Meaning. Ithaca, Cornell University Press, 1955. 424 p.

Quade, Quentin L. „The Truman Administration and the Separation of Powers: the Case of the Marshall Plan.” Review of Politics, v. 27, Jan. 1965: 58-77.

Sanford, William F., Jr. The American Business Community and the European Recovery Program, 1947-1952. New York, Garland Publishing, 1987. 366 p.

Sanford, William F., Jr. „The Marshall Plan: Origins and Implementation.” Department of State Bulletin, v. 82, June 1982: 17-33.

Smith, Kenneth F. The Marshall Plan Epoch in American Public Administration. Department of Public Affairs, George Mason University, Virginia, maj 1983.

Silberman, James M. i Charles Weiss, Jr. Restructuring for Productivity: the Technical Assistance Program of the Marshall Plan as a Precedent for the Former Soviet Union. Global Technology Management, Inc. Bethesda, Maryland, dla Banku Światowego. November 1992. 42 p.

U.S. Congress. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. An Analysis of the ECA Program. 81st Congress, 2nd session. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1950. 26 p.

U.S. Congress. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. ECA and Strategic Materials. Report, 81-szy Kongres, 1-sza sesja. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 56 p.

U.S. Congress. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. Wiedza o Planie Marshalla w Europie: France. Report, 81-szy Kongres, 1-sza sesja. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 17 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. The Proposed European Payments Union. 81-szy Kongres, 2-gie posiedzenie. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1950. 11 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. Report on Progress of the Economic Cooperation Administration. 81st Congress, 1st session. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 152 p.

U.S. Congress. Joint Committee on Foreign Economic Cooperation. Shipping Problems in the ECA Program. Report, 81st Congress, 1st session. Waszyngton, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 24 p.

U.S. Congress. House. Committee on Appropriations. Foreign Aid Appropriation Bill, 1949. Report on H.R. 6801. 80th Congress, 2nd session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1948. 11 p.

U.S. Congress. House. Committee on Appropriations. Special Subcommittee on Foreign Aid Appropriations. Foreign Aid Appropriation Bill for 1950. Hearings, 81-szy Kongres, 1-sza sesja. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 1081 p.

U.S. Congress. House. Committee on Appropriations. Special Subcommittee on Foreign Aid Appropriations. Foreign Aid Appropriations for 1951. Hearings, 81st Congress, 2nd session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1950. 684 p.

U.S. Congress. House. Committee on Appropriations. Special Subcommittee on Economic Cooperation Administration. Mutual Security Program Appropriations for 1952. Hearing, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 803 p.

U.S. Congress. House. Committee on Foreign Affairs. Extension of European Recovery Program. Hearings, 81st Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1949. 891 p.

Kongres USA. House. Committee on Foreign Affairs. The Mutual Security Program. Hearings, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 1600 p.

U.S. Congress. House. Committee on International Relations. Programy zagranicznej pomocy gospodarczej. Część I: Ustawa o pomocy zagranicznej z 1948 roku. Seria historyczna. Tom III. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1976. 373 s.

Kongres Stanów Zjednoczonych. House. Committee on International Relations. Foreign Economic Assistance Programs. Part II: Extension of the European Recovery Program. Seria historyczna. Vol. IV. Washington, U.S. Govt. Print. Off.,1976. 664 s.

Kongres Stanów Zjednoczonych. House. Committee on International Relations. Subcommittee on International Operations. The Marshall Plan Resolution. Hearing and markup, 95th Congress, 1st session. May 11, 1977. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1977. 59 p.

U.S. Congress. House. Select Committee on Foreign Aid. Final Report on Foreign Aid. 80th Kongres, 2d session. May 1, 1948. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1948. 883 s.

Kongres USA. Senate. Committee on Appropriations. Foreign Aid Appropriation Act, 1949. Report on H.R. 6801. 80th Congress, 2nd session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1948. Raport nr 1626. 17 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Senate. Committee on Appropriations. Foreign Aid Appropriation Act, 1950. Report on H.R. 4830. 81st Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1949. Raport nr 812. 14 p.

U.S. Congress. Senate. Committee on Appropriations. Special Subcommittee on Foreign Economic Cooperation. Conditions in Europe in the Spring of 1951. Staff report, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 7 p.

U.S. Congress. Senate. Committee on Appropriations. Special Subcommittee on Foreign Economic Cooperation. Strategic Materials Program of the Economic Cooperation Administration. Report, 82d Congress, 2d session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1952. 21 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Senate. Committee on Appropriations. Investigations Division. Foreign-Aid Program in Europe. Report, 83rd Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1953. 92 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Senate. Komisja Stosunków Zagranicznych. European Recovery Program. Hearings, 80th Congress, 2nd session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1948. 1466 p.

Kongres Stanów Zjednoczonych. Senate. Komisja Stosunków Zagranicznych. European Recovery Program. Report on S. 2202. 80th Congress, 2d session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1948. Raport nr 935. 69 p.

U.S. Congress. Senate. Komisja Stosunków Zagranicznych. Zagraniczna pomoc gospodarcza, 1950. Report on S. 3304. 81-szy Kongres, 2-gie posiedzenie. Washington, G.P.O., 1950. 45 p.

U.S. Congress. Senate. Committee on Foreign Relations. Podkomisja ds. pomocy zagranicznej Stanów Zjednoczonych dla Europy. United States Foreign-Aid Programs in Europe. Hearings, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 298 p.

U.S. Congress. Senate. Committee on Foreign Relations. Subcommittee on United States Foreign Aid to Europe. United States Foreign Aid Programs in Europe (Programy pomocy zagranicznej Stanów Zjednoczonych w Europie). Report, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 46 p.

U.S. Congress. Senate. Committee on Foreign Relations. Senator Tom Connally. Report on Western Europe. 82d Congress, 2d session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1952. 31 p.

U.S. Congress. Senate. Komisja Stosunków Zagranicznych i Komisja Służb Zbrojnych. Mutual Security Act of 1951. Hearings, 82d Congress, 1st session. Washington, U.S. Govt. Print. Off., 1951. 801 p.

United States. Mutual Security Agency. The Story of the American Marshall Plan in Greece. Washington, 1950. 145 p.

Weiss, Charles, Jr. The Marshall Plan: Lessons for U.S. Assistance to Central and Eastern Europe and the Former Soviet Union. The Atlantic Council, Washington, D.C. December 1996. 53 p.

Vandenberg, Arthur, Jr., ed. The Private Papers of Senator Vandenberg. Houghton Mifflin, Boston, 1952. 599 p.

Wexler, Imanuel. The Marshall Plan Revisited: the European Recovery Program in Economic Perspective. Westport, Greenwood Press, 1983. 327 p.

Wilson, Theodore A. The Marshall Plan. Foreign Policy Association, Headline Series 236, June 1977. 64 p.