BIBLIOGRAFIA
Normy społeczne odnoszą się do zasad i oczekiwań dotyczących tego, jak ludzie powinni zachowywać się w grupie lub kulturze, i odnoszą się do ogólnie przyjętych sposobów myślenia, odczuwania i zachowania, które ludzie zgadzają się i zatwierdzają jako słuszne lub właściwe. Można wyróżnić różne normy: między innymi normę odpowiedzialności społecznej, nakazującą ludziom pomagać innym, którzy są od nich zależni; normę sprawiedliwości społecznej lub uczciwości, która odnosi się do sprawiedliwego podziału zasobów; oraz normę zaangażowania społecznego, która dotyczy wspólnego poglądu, że ludzie powinni honorować swoje umowy i zobowiązania.
Amerykański socjolog Alvin Gouldner (1960) jako pierwszy zaproponował istnienie uniwersalnej, uogólnionej normy wzajemności. Twierdził on, że prawie wszystkie społeczeństwa popierają jakąś formę normy wzajemności i że tylko nieliczni członkowie są z niej zwolnieni – bardzo młodzi, chorzy i starzy. Norma ta reguluje wymianę dóbr i usług między ludźmi w trwających relacjach grupowych lub indywidualnych, nakazując ludziom pomagać tym, którzy im pomogli, nie krzywdzić tych, którzy im pomogli oraz nakładać uzasadnione kary na tych, którzy się nie odwzajemniają. Wzajemność wymaga zatem pozytywnych reakcji na korzystne traktowanie i negatywnych na niekorzystne traktowanie. Wymieniane rzeczy mogą być heteromorficzne; to znaczy, dobra lub usługi mogą być konkretnie różne, ale równe pod względem wartości, tak jak postrzegają je partnerzy wymiany. Albo rzeczy mogą być homomorficzne; to znaczy, że towary lub usługi mogą być w przybliżeniu równoważne lub identyczne. Ostatnie zmiany wskazują na poparcie ogólnego stwierdzenia Gouldnera dotyczącego uniwersalności normy (Cosmides i Tooby 1992; Ridley 1997; Sober i Wilson 1998; dla naczelnych, patrz De Waal, 1982, 1996).
Norma ma ważne funkcje społeczne w trwających relacjach. Zwiększa ona stabilność społeczną w grupach lub systemach społecznych, a także strukturyzuje i utrzymuje relacje społeczne. Dodatkowo, wzajemność może funkcjonować jako pozytywny, ułatwiający mechanizm startowy dla rozwoju stabilnych i trwałych relacji społecznych w nowo powstałych związkach. Jeśli w relacji wymiany społecznej narzucona jest przyszła perspektywa czasowa, norma ta utrudnia dążenie partnerów wymiany do niewzajemnych, egoistycznych i/lub eksploatacyjnych posunięć, sprzyjając tym samym wzajemnej współpracy między nimi. Jako taka, zmienna czasowa zwiększa stabilność w systemie społecznym poprzez wzajemność (Axelrod 1984).
Wzajemność jest czynnikiem ewolucyjnym, który może sprzyjać, między innymi, altruizmowi wśród krewnych (dobór krewniaczy; Hamilton 1964) i nie-krewnych (altruizm odwzajemniony, Trivers 1971; Axelrod i Hamilton 1981). Jako taki jest ważnym czynnikiem w wymianach społecznych wielu gatunków, w tym ludzi, wpływając na takie zróżnicowane zachowania jak pomaganie (Lorenz 1966), współpraca (Axelrod 1984), zgodność z żądaniami w wymianach ekonomicznych (Cialdini 1993), radzenie sobie z konfliktem i związanym z nim uszczerbkiem na zdrowiu w ustawieniach organizacyjnych (Buunk i Schaufeli 1999) oraz targowanie się i negocjacje w konfliktach w ustawieniach międzynarodowych (Lindskold 1978).
Aby wskazać na jej znaczenie w relacjach społecznych, wykształciły się mechanizmy wykrywania oszustów (czyli osób nie odwzajemniających uczucia lub wykorzystujących je; zob. Cosmides i Tooby 1992; Wright 1994). Co więcej, badania nad negatywną wzajemnością wykazały silny związek pomiędzy naruszeniem normy wzajemności przez oszustów a wymuszającymi normę, karzącymi, agresywnymi działaniami, egzemplifikującymi lex talionis, czyli tendencję „oko za oko”. Badania te obejmowały symulacje komputerowe przeprowadzone przez Axelroda (1986: meta-norma karząca ) oraz Boyda i Richersona (1992: strategie moralistyczne ); badania wśród naczelnych przeprowadzone przez Brosnana i De Waala (2003; awersja do sprawiedliwości ); oraz badania neuropsychologiczne z udziałem ludzi (np. De Quervain i in. 2004: kara altruistyczna ). Wyniki wszystkich tych badań generalnie ujawniły, że (a) równolegle do normy wzajemności w relacjach wymiany społecznej, rozwinęły się wtórne, karzące normy, które nakazują legalne, agresywne egzekwowanie tej pierwszej u różnych gatunków, oraz (b) że skuteczny odwet na przestępcach lub oszustach może być bardziej satysfakcjonujący niż odwet nieskuteczny.
SEE ALSO Altruism; Collective Action; Communitarianism; Culture; Evolutionary Psychology; Exchangeability; Identity, Social; Norms; Punishment; Shame; Social Exchange Theory; Social Psychology; Trust
BIBLIOGRAFIA
Axelrod, Robert. 1984. The Evolution of Cooperation (Ewolucja współpracy). New York: Basic Books.
Axelrod, Robert. 1986. An Evolutionary Approach to the Norms (Ewolucyjne podejście do norm). American Political Science Review 80 (4): 1095-1111.
Axelrod, Robert, and William D. Hamilton. 1981. The Evolution of Cooperation. Science 211: 1390-1396.
Boyd, Robert, and Peter J. Richerson. 1992. Punishment Allows the Evolution of Cooperation (or Anything Else) in Sizable Groups. Ethology and Sociobiology 13 (3): 171-195.
Brosnan, Sarah F., and Frans B. M. De Waal. 2003. Monkeys Reject Unequal Pay. Nature 425: 297-299.
Buunk, Bram P., and Wilmar B. Schaufeli. 1999. Wzajemność w relacjach interpersonalnych: An Evolutionary Perspective on Its Importance for Health and Well-being. W European Review of Social Psychology, vol. 10, red. Wolfgang Stroebe i Miles Hewstone, 259-291. New York: Wiley.
Cialdini, Robert B. 1993. Influence: Nauka i praktyka. 3rd ed. New York: HarperCollins.
Cosmides, Leda, and John Tooby. 1992. Cognitive Adaptations for Social Exchange. W The Adapted Mind, red. Jerome H. Barkow, Leda Cosmides, and John Tooby, 163-228. New York: Oxford University Press.
De Quervain, Dominique, J-F., Urs Fischbacher, Valerie Treyer, et al. 2004. The Neural Basis of Altruistic Punishment. Science 305: 1254-1258.
De Waal, Frans B. M. 1982. Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes. London: Jonathan Cape.
De Waal, Frans B. M. 1996. Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Gaertner, Lowell, and Chester A. Insko. 2000. Intergroup Discrimination in the Minimal Group Paradigm: Categorization, Reciprocation or Fear? Journal of Personality and Social Psychology 79: 77-94.
Gouldner, Alvin W. 1960. The Norm of Reciprocity: A Preliminary Statement. American Sociological Review 25: 161-178.
Hamilton, William. D. 1964. The Genetical Evolution of Social Behavior, część 1 i 2. Journal of Theoretical Biology 7: 1-52.
Hogg, Michael. 1992. The Social Psychology of Group Cohesiveness: From Attraction to Social Identity. London: Harvester-Wheatsheaf.
Lindskold, Svenn. 1978. Trust Development, the GRIT Proposal, and the Effects of Conciliatory Acts on Conflict and Cooperation. Psychological Bulletin 85 (4): 772-793.
Lorenz, Konrad. 1966. On Aggression. Trans. Marjorie Kerr Wilson. New York: Harcourt, Brace and World.
Rabbie, Jaap M., and Hein F. M. Lodewijkx. 1994. Conflict and Aggression: An Individual-Group Continuum. In Advances in Group Processes, vol. 11, ed. Barry Markovsky, Karen Heimer, Jodi O’Brien, and Edward L. Lawler, 139-174. Greenwich, CT: JAI Press.
Ridley, Matt. 1997. The Origins of Virtue. London: Penguin.
Sober, Elliott, and David S. Wilson. 1998. Unto Others: The Evolution and Psychology of Unselfish Behavior. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Stroebe, Katherine E., Hein F. M. Lodewijkx, and Russell Spears. 2005. Do Unto Others as They Do Unto You: Reciprocity and Social Identification as Determinants of Ingroup Favoritism. Personality and Social Psychology Bulletin 31 (6): 831-845.
Tajfel, Henri, and John C. Turner. 1986. The Social Identity Theory of Intergroup Behavior. In The Social Psychology of Intergroup Relations, 2nd ed., ed. Stephen Worchel i William G. Austin, 7-24. Chicago: Nelson-Hall.
Trivers, Robert. 1971. The Evolution of Reciprocal Altruism. Quarterly Review of Biology 46: 35-57.
Wright, Robert. 1994. The Moral Animal: Why We Are the Way We Are: The New Science of Evolutionary Psychology. New York: Vintage.
Hein F. M. Lodewijkx
.