9 dingen die je moet weten over het Pantheon in Rome

Van alle prachtige monumenten die het landschap van het historische centrum van Rome versieren, is er misschien geen enkel dat meer tot de verbeelding spreekt of zo duidelijk de lyrische grootsheid van de Eeuwige Stad uitdraagt als het Pantheon. Het iconische bouwwerk, het best bewaarde antieke gebouw in de stad, en mogelijk waar ook ter wereld, biedt een fascinerend venster op de 2000-jarige geschiedenis van Rome. Om de lancering van onze virtuele rondleiding door het Pantheon te vieren, vindt u hier onze gids met 9 dingen die u moet weten over het eerbiedwaardige gebouw.

Het Pantheon was (misschien) de tempel van het oude Rome voor alle goden

Pantheon betekent ‘alle goden’ in het Grieks, maar de precieze functie van het grote bouwwerk is nog steeds gehuld in mysterie. Het Pantheon, de grootste en indrukwekkendste tempel van Rome, was oorspronkelijk versierd met beelden die de grootste goden van de Romeinse religie voorstelden, maar of het Pantheon expliciet gewijd was aan alle Romeinse godheden is onduidelijk.

Er zijn geen harde bewijzen van cultusgebouwen uit de oudheid die waren ontworpen om het gehele pantheon van goden op één plaats te vereren, en slechts 100 jaar na de inwijding schreef de Romeinse historicus Cassius Dio dat het gebouw in plaats daarvan zo was genoemd ‘omdat zijn koepel op de hemelen lijkt’. Maar wat ook de precieze identiteit is van de goden die in het Pantheon worden vereerd, de ongelooflijke tempel is zeker een waardig onderkomen voor alle goden die verkiezen er hun thuis van te maken!

De in de tempel gegraveerde inscriptie is misleidend

In massieve letters is op de portiek van het Pantheon een ondubbelzinnige boodschap van auteurschap aangebracht: M. Agrippa fecit (M. Agrippa heeft het gemaakt). Jammer genoeg is de inscriptie niet helemaal waar. De consul Marcus Agrippa liet hier inderdaad een grootse tempel bouwen tijdens de regering van Augustus, maar die brandde af. Toen keizer Hadrianus in 126 na Christus op dezelfde plaats een nieuwe tempel liet bouwen door zijn meester-architect Apollodorus van Damascus, behield hij bescheiden de inscriptie van Agrippa.

Helaas voor Hadrianus’ virtuoze bouwmeester, kunnen de verleidingen van een keizer wispelturig zijn. Cassius Dio, zelf een enthousiast amateur-architect, verhaalt dat Hadrianus op een dag naar Apollodorus kwam met een van zijn ontwerpen. De oude architect raadde de keizer onverstandig aan de architectuur aan de vaklui over te laten, wat hem een enkele reis naar ballingschap en een eenzame dood opleverde.

Het Pantheon heeft de grootste koepel van ongewapend beton ter wereld

Ongelooflijk, maar waar – in de bijna 2000 jaar sinds het Pantheon werd voltooid, is nergens ter wereld ooit een koepel van ongewapend beton op een dergelijke schaal gebouwd. Maar hoe slaagden de oude Romeinse ingenieurs in een prestatie die sindsdien de competentie en durf van ingenieurs te boven is gegaan?

Ten eerste, een beheersing van materialen. De Romeinen waren experts in beton, en door de samenstelling van het toeslagmateriaal aan te passen slaagden zij erin de structuur van de koepel lichter te maken naarmate deze naar de top rees. Zware basalt- en travertinstenen aan de onderkant maken plaats voor lichtere tufsteen, terwijl het toeslagmateriaal op de top bestaat uit puimsteen – een uiterst licht vulkanisch gesteente. Bovendien zijn de muren van de koepel aan de onderkant veel dikker dan aan de bovenkant, waardoor de enorme belasting efficiënt wordt verdeeld over het stevige vat eronder.

De slimme Romeinse ingenieurs hadden nog andere trucs achter de hand. Het prachtige patroon van kisten dat je aan de binnenkant van de koepel kunt zien is meer dan alleen maar decoratief: deze uitgeholde segmenten scheren een aardige 550.000 pond van het gewicht van de koepel af, waardoor de last van het reusachtige bouwwerk nog verder wordt verlicht.

4. De massieve zuilen die de portiek omhoog houden kwamen helemaal uit Afrika

Alles aan het Pantheon is op massieve schaal ontworpen, niet in de laatste plaats de ingangsportiek. Deze grote portiek wordt overeind gehouden door zestien enorme granieten zuilen, die elk een hoogte hebben van 1 meter en een doorsnede van 2 meter. Ongelooflijk, de monolithische zuilen werden gedolven en uitgehouwen in de verre bergen van Oost Egypte voordat ze werden vervoerd over duizenden kilometers land en zee naar hun uiteindelijke huis in het Campo Marzio.

De praktische aspecten van een dergelijke onderneming vóór de moderne techniek en mechanisatie zijn verbijsterend om over na te denken. De kolommen werden op karren van de steengroeven naar de Nijl gesleept, vervolgens op enorme schuiten geladen en stroomafwaarts naar Alexandrië gedreven, waar ze op wachtende schepen werden gehesen voor hun reis over zee naar Italië. Aangekomen in de haven van Ostia, werd het proces omgekeerd en werden ze naar de bouwplaats gesleept en door enorme ploegen zwoegende arbeiders opgebouwd.

5. Het Pantheon werd in de 7e eeuw omgebouwd tot een christelijke kerk

Op het eerste gezicht lijkt het misschien een daad van onvergeeflijk cultureel vandalisme: in het jaar 609 na Christus werd het Pantheon omgebouwd tot een christelijke kerk, waarbij zijn eerbiedwaardige geschiedenis en status als het meest verheven monument van de antieke wereld werden uitgewist tijdens de inwijdingsrituelen onder leiding van paus Bonifcatius IV. Officieel heet de tempel tot op de dag van vandaag de Basilica di Santa Maria ad Martyres.

In feite bleek de bekering van het Pantheon zijn redding te zijn, en is dit de reden waarom het tot op de dag van vandaag wonderbaarlijk intact is gebleven. Terwijl andere antieke gebouwen in de loop der eeuwen op oneerbiedige wijze werden ontheiligd, vernield en geplunderd, betekende de status van het Pantheon als christelijke kerk dat het volledig immuun was voor de verwoestingen van tijd en hebzucht, en we kunnen het vandaag de dag waarderen zoals het was toen het in 125 na Chr. werd ingewijd.

In de Middeleeuwen geloofde men dat de oculus van het Pantheon was gemaakt door vluchtende demonen

De ronde oculus (oog in het Latijn), of opening, precies op de top van de koepel van het Pantheon is misschien wel het meest iconische kenmerk van het bouwwerk. Door spectaculaire lichtstralen naar beneden te laten stromen in het Pantheon, weten we tegenwoordig dat de 27-meter brede oculus een aantal belangrijke functies vervulde – naast het nog verder verlichten van het gewicht van de koepel, is er gesuggereerd dat de oculus ook diende als een soort massieve zonnewijzer die het verstrijken van de uren aangaf, evenals het verlichten van de ingang van het Pantheon ter gelegenheid van de verjaardag van Rome elk jaar – 21 april.

Tijdens de Middeleeuwen werd aan de mysterieuze oculus echter een andere betekenis gegeven. Volgens middeleeuwse kroniekschrijvers ontstond het gat ter gelegenheid van de omvorming van het Pantheon tot kerk in de 7e eeuw – de legende ging dat de heidense demonen die het bouwwerk teisterden, gedwongen werden te vluchten op het moment van de christelijke inwijding door paus Bonifatius IV, waarbij zij een gat sloegen door de koepel terwijl zij zich wanhopig terugtrokken uit het pas gekerstende Godshuis.

7. Het Pantheon is de laatste rustplaats voor Italiaanse koningen – en kunstenaars

Aangezien het technisch gezien een kerk is, is het Pantheon ook de laatste rustplaats voor een aantal belangrijke personen. Niemand minder dan Vittorio Emmanuele II, gekroond tot de eerste koning van een verenigd Italië in meer dan 1.500 jaar na de Eenmaking in 1861. De grootse graftombe van de koning wordt geëvenaard door die van zijn opvolger Umberto I, die in vrede rust naast zijn vrouw koningin Margarita – aan wiens bezoek aan Napels in 1889 we de uitvinding van de pizza margarita door de plaatselijke piazzaiolo Raffaele Esposito te danken hebben.

Het Pantheon is ook de laatste rustplaats van een ander soort koningschap – hier vindt u ook het graf van de ‘Prins der Schilders’ zelf, de onvergelijkbare Rafaël, die hier werd begraven na zijn vroegtijdige dood op 37-jarige leeftijd in 1520. En hij is niet de enige in het pantheon van het Pantheon – Baldassare Peruzzi is hier ook, wiens werk aan de Villa Farnesina naast Rafaël een van Rome’s grote renaissance lekkernijen is, evenals barokke meester Annibale Carracci, auteur van de verbazingwekkende plafondfresco’s in het Palazzo Farnese.

Elk jaar op het Pinksterfeest overspoelen rozenblaadjes het Pantheon

Ook al ben je gelovig, het is een van de spectaculairste en meest verwachte evenementen op de culturele kalender van Rome: elk jaar in mei op het christelijke Pinksterfeest wordt een regen van duizenden rozenblaadjes losgelaten uit de oculus van het Pantheon, waar ze in de lucht draaien en fladderen terwijl ze hun luie weg naar beneden zoeken naar de vloer van de tempel. De bloemblaadjes zijn bedoeld als symbool voor de neerdaling van de Heilige Geest op de apostelen van Christus na zijn dood, die de wonderbaarlijke macht kregen om in alle talen van de wereld te spreken om hen te helpen bij hun apostolische missie van het verspreiden van het woord van God. Als u de show wilt zien, kunt u maar beter vroeg komen – de rijen voor de ingang beginnen al bij het krieken van de dag!

De koepel van het Pantheon was oorspronkelijk bedekt met brons

In zijn antieke hoogtijdagen zou de koepel van het Pantheon een nog opvallender streep hebben gezet door de Romeinse skyline dan nu het geval is. Dat komt omdat de massieve koepel oorspronkelijk geheel bedekt was met brons, waardoor hij in het zonlicht prachtig glinsterde en schitterde. Ondanks de omvorming van het Pantheon tot een christelijke kerk, kon zo’n waardevolle bewaarplaats van edelmetaal niet eeuwig onbedorven blijven liggen.

De Byzantijnse koning Constans II roofde het grootste deel van het brons in de 7e eeuw, en volgens de legende voltooide de Barberini-paus Urbanus VIII het werk meer dan een millennium later.

Op zoek naar extra brons om Bernini in staat te stellen de baldacchino in de Sint-Pietersbasiliek te voltooien, gaat het verhaal dat Urbanus zijn werklieden opdroeg het metaal van het dak van het Pantheon te strippen. De verontwaardiging van de Romeinse bevolking over deze ontheiliging leidde tot een van de meest blijvende rijmpjes van de stad: “quod non fecerunt barbari fecerunt Barberini” (wat de barbaren niet deden, deden de Barberini). De werkelijkheid is misschien nog minder vergeeflijk – geleerden denken nu dat het brons dat door de Paus werd geplunderd, werd gebruikt om de kanonnen bovenop Castel Sant’Angelo te gieten.