Pennyroyal bevat een giftige stof, pulegone, die zwangerschappen beëindigt bij zowel mensen als dieren.
Als deze kruidenremedies inderdaad werkten en vrouwen in de klassieke periode inderdaad over effectieve anticonceptiemethoden beschikten, waarom is die kennis dan vervaagd?
Riddle suggereert twee primaire factoren. De eerste was de verandering van de geneeskunde van iets dat vrijwel iedereen kon beoefenen tot het speciale terrein van mannen met een formele opleiding. Omdat het gebruik van plantaardige anticonceptiemiddelen waarschijnlijk in handen was van vrouwen, bleef het buiten de canon van de door mannen toegepaste geneeskunde, mondeling doorgegeven en voornamelijk gebruikt door mensen die geen toegang hadden tot de duurdere professionele artsen. De tweede factor was dat, vanaf de Renaissance, medici de volksgeneeskunde wantrouwden en gewoonlijk met minachting en spot bejegenden. Deze negatieve houding ten opzichte van traditionele geneeswijzen, kruiden of anderszins, drong uiteindelijk door tot de westerse samenleving, en de volkskennis over anticonceptie op basis van kruiden ging bijna volledig verloren.
Wat er ook gebeurde om de leercurve te doorbreken en waarom, het bewijs is duidelijk op één punt: vrouwen in de oudheid hadden aanzienlijke controle over hun reproductieve leven – kennelijk met weinig bemoeienis van religieuze of politieke autoriteiten.
Contraceptieve kruiden bekend bij de ouden:
Bloem: Silphium, mogelijk een lid van het geslacht Ferula, algemeen bekend als reuzenvenkel.
Waar ter wereld? Libië (Cyrenaicia); nu uitgestorven. In de zevende eeuw v. Chr. stichtten Griekse kolonisten de stad Cyrene aan de noordoostelijke Libische kust. Kort na hun aankomst, schreef de Griekse botanicus Theophrastus, ontdekten zij silphium – de plant die hen rijk en de stad beroemd zou maken.
Hoe het werd gebruikt: Het prikkelende sap van de stengels en wortels van silphium werd gebruikt in hoestsiroop en als voedingssupplement. Van veel groter belang was de waarde als een middel tegen de geboorte. Medische autoriteiten waren unaniem in hun lof voor de waarde van silphium als voorbehoedsmiddel. De Romeinse arts Soranus, de meest vooraanstaande gynaecoloog uit de oudheid, schreef dat vrouwen het sap van een hoeveelheid silphium ter grootte van een kikkererwt eenmaal per maand met water moesten drinken, want “het voorkomt niet alleen de conceptie, maar vernietigt ook al het bestaande.”
Interessant om op te merken: Binnen een paar eeuwen was de voorraad silphium bijna uitgeput. De plant groeide slechts in een strook van ongeveer 125 mijl lang en 30 mijl breed op de Libische berghellingen tegenover de Middellandse Zee. Pogingen om silphium te kweken in Griekenland en Syrië mislukten, en in de eerste eeuw na Christus meldde Plinius de Oudere in Natuurlijke Historie dat silphium meer waard was dan zijn gewicht in zilver en dat “slechts een enkele stengel was gevonden in Cyrene binnen onze herinnering”. Tegen de tweede eeuw was het uitgestorven.
Bloemkruid: Asafoetida, ook een lid van de Ferula-soorten.
Waar in de wereld? Inheems in bijna de gehele Levant en in het binnenland tot aan de Nafud woestijn en de rivier de Eufraat.
Hoe het gebruikt werd: Op dezelfde manier gebruikt als silphium. Het werd op grote schaal gebruikt (hoewel als minder effectief beschouwd) omdat het goedkoper en overvloediger was.
Interessant om op te merken: Asafoetida geeft Worcestershiresaus zijn kenmerkende aroma.
Bloem: Queen Anne’s lace (wilde wortel).
Waar ter wereld? India, het Midden-Oosten, en Noord-Amerika.
Hoe het werd gebruikt: Hippocrates, de vader van de geneeskunde, raadde de zaden van Queen Anne’s lace aan, oraal ingenomen, om zwangerschap te voorkomen en te beëindigen.
Interessant om op te merken: De zaden zijn eigenlijk de vrucht van de plant. Tegenwoordig kauwen vrouwen in India op de droge zaden en vrouwen op het platteland van Noord-Carolina slikken een theelepel zaden met een glas water.
Bloem: Pennyroyal.
Waar ter wereld? Europa en Noord-Amerika.
Hoe het gebruikt werd: Hippocrates vermeldt ook de waarde van pennyroyal als middel tegen de geboorte, maar waarschuwt dat het giftig is en in nauwkeurig berekende hoeveelheden moet worden ingenomen.
Interessant om op te merken: in Aristophanes’ 421 v. Chr. komedie, De Vrede, voorziet Hermes Trigaius van een vrouwelijke metgezel. Trigaius vraagt zich af of de vrouw zwanger kan worden. “Niet als je er een dosis pennyroyal aan toevoegt,” adviseert Hermes. Voorzichtig: Tenminste drie moderne sterfgevallen zijn veroorzaakt door het gebruik van pennroyal. Zelfs kleine hoeveelheden van de etherische olie kunnen ernstige leverschade veroorzaken.
Bloem: Granaatappel.
Waar ter wereld? Heel Europa, inclusief de oostelijke mediterrane gebieden tot aan de Himalaya.
Hoe het werd gebruikt: Galen, de belangrijkste arts in de Romeinse wereld, en Dioscorides raadden granaatappel aan voor geboortebeperking. De zaden werden meestal gebruikt als een pessarium (vaginale zetpil), hoewel één eigentijdse medische tekst het orale gebruik van granaatappelzaad als postcoïtaal voorbehoedsmiddel documenteert.
Interessant om op te merken: De bekendste literaire verwijzing naar de contraceptieve kracht van de granaatappel is de Griekse mythe van Persephone in Hades. Persephone had zes granaatappelpitten gegeten toen ze in de onderwereld was, en zes maanden lang, tijdens de herfst en de winter, was het land onvruchtbaar.
David W. Tschanz woont in Saoedi-Arabië, waar hij werkt als epidemioloog. Hij heeft masters in epidemiologie en geschiedenis en schrijft regelmatig over de geschiedenis van de geneeskunde en over historische en hedendaagse etnobotanie.
Door David W. Tschanz