De strijd van de jonge koningin Victoria om de troon

“Een vrouw op de troon van Engeland – hoe belachelijk!”

Deze woorden werden geuit door prins George van Cambridge, nadat hij ver van de troonopvolging was verdrongen door zijn mollige kleine nichtje, prinses Victoria. En velen waren het toen met hem eens. Erger nog, zoals de koningin het zelf uitdrukte: “Ik was de eerste persoon ooit die de naam Victoria droeg”. Verbazingwekkend voor ons, voor wie het woord ‘Victoriaans’ zo categorisch Engels lijkt, werd het toen beschouwd als een absurde, verzonnen naam. Erger nog, de naam had een Franse oorsprong, en Frankrijk was nog maar enkele jaren geleden de grote vijand van het land. Men zou het kunnen vergelijken met ‘Kylia’, als Australië kort daarvoor in oorlog was geweest met Groot-Brittannië.

De kleine prinses werd verder gehinderd door andere zaken: een onooglijk uiterlijk, verlegenheid, een eigenzinnig temperament, en, bovenal, een hebzuchtige moeder die haar dochter als machtsmiddel wilde gebruiken. Maar Victoria was ook temperamentvol, levendig en vastbesloten, en van jongs af aan vastbesloten koningin te worden.

“Een mooie kleine prinses, zo mollig als een patrijs,” verklaarde de Hertog van Kent op de dag dat zijn dochter werd geboren, 24 mei 1819. De komst van Prinses Victoria bracht haar vader in vervoering, maar maakte weinig ophef in het land. Kent was slechts vierde in lijn voor de troon, na zijn broers, de prins-regent, de hertog van York en de hertog van Clarence. Voor de rest van de koninklijke familie was Victoria slechts de dochter van een minder belangrijke broer, niets meer dan een pion die uiteindelijk in een huwelijk verhandeld zou worden.

Het kind dat later bekend werd als Koningin Victoria werd geboren midden in een opvolgingscrisis. Tegen de tijd dat George III’s vijf overlevende dochters en zeven zonen de middelbare leeftijd naderden, in 1817, hadden zij één wettige erfgenaam, Prinses Charlotte, de dochter van de Prins Regent (hun onwettige kinderen zouden er uiteindelijk 56 worden). De Engelsen beschouwden prinses Charlotte als de hoop voor hun land, in tegenstelling tot haar losbandige, spilzieke ooms en oude tantes. Toen zij zwanger werd van haar populaire echtgenoot, prins Leopold van Saksen-Coburg, was het volk opgetogen. Maar na een bevalling van 50 uur, kreeg ze een doodgeboren jongetje. Binnen enkele uren kreeg ze een dodelijke koorts en stierf. Het land was diep bedroefd en de politici raakten in paniek over het ontbreken van een erfgenaam.

In de hoop dat het parlement hun enorme schulden zou afbetalen, begonnen de hertogen aan een wedloop om te trouwen en kinderen te produceren. De hertog van Kent stuurde zijn minnares van 20 jaar weg en begon de zuster van prins Leopold, Victoire, weduwe prinses van Leiningen, het hof te maken. Victoire stond aanvankelijk weigerachtig tegenover het opgeven van haar “aangename onafhankelijke positie”, zoals zij het uitdrukte, om te trouwen met Kent, een hertog die 20 jaar ouder was en schulden had, maar Leopold zette haar onder druk om in te stemmen. Ondanks haar twijfels en zijn schulden, werden de twee gelukkig en Victoire werd al snel zwanger. “Mijn broers zijn niet zo sterk als ik,” pochte de opgetogen hertog. “Ik heb een regelmatig leven geleid, ik zal hen allen overleven; de kroon zal mij en mijn kinderen toekomen.”

De prins-regent was woedend over het succes van zijn broer bij het verwekken van een kind en nam wraak door de doop te verstoren. Hij liet slechts een handjevol gasten toe en weigerde het kind de namen te geven die met koninginnen werden geassocieerd, zoals Charlotte of Augusta, of zelfs de vervrouwelijkte versie van zijn eigen naam, ‘Georgiana’. In plaats daarvan stond de aartsbisschop van Canterbury op de dag zelf met het kind boven de doopvont te wachten tot de prins-regent hem haar naam zou meedelen. Uiteindelijk zei de Regent: “Geef haar de naam van de moeder”. Haar eerste naam was Alexandrina, naar de tsaar (zelfs de Regent durfde de Russische heerser niet boos te maken door deze naam te weigeren), maar ze werd al snel bekend onder haar tweede naam – Victoria.

Verarmd en wanhopig

In december had Kent geaccepteerd dat zijn schulden onoverkomelijk waren en verhuisde zijn gezin naar een goedkoper huis in Sidmouth, aan de kust van Devon. Het was een bittere winter en begin januari, nadat hij tot op het bot doorweekt was teruggekeerd van een van zijn buitenwandelingen, keerde de hertog verkouden naar bed. Binnen enkele dagen was hij ernstig ziek, en op 23 januari stierf hij, de hand van zijn vrouw vasthoudend. “Ze doodt al haar echtgenoten,” snipte de vrouw van de Russische ambassadeur. Victoria was slechts acht maanden oud.

De 33-jarige hertogin was verarmd en wanhopig. Haar broer Leopold haalde de prins-regent over om haar een kamer in Kensington Palace te geven en ze nam John Conroy mee, een knappe Ier die de adjudant van de hertog was geweest. In de chaos na de dood van de hertog had hij zich in het volste vertrouwen van de hertogin gewerkt en werd de feitelijke heerser over haar huishouden.

Op 29 januari 1820, de dag dat de hertogin in het paleis aankwam, stierf de arme, krankzinnige koning George eindelijk. De Prins-Regent werd uiteindelijk Koning George IV. Na de hertogen van York en Clarence, was baby Victoria de volgende in lijn voor de troon.

Kensington Palace was toen koud, somber en armoedig – en het leven dat Victoria er leidde was niet veel beter. De hertogin en John Conroy waren absoluut eensgezind in hun streven om van Victoria hun slavin te maken. Beiden waren ervan overtuigd dat Victoria koningin zou worden en hun grootste hoop was dat zij als minderjarige zou opklimmen, zodat de hertogin regentes kon worden en macht en rijkdom kon vergaren voor zichzelf en haar dierbare vriend. Als zij echter na haar 18de zou slagen, wilden zij er zeker van zijn dat zij alle macht aan hen zou afstaan. En zo werd het ‘Kensington Systeem’ in het leven geroepen.

Het Kensington-systeem was een wreed regime van pesterijen en, vooral, toezicht. Victoria mocht geen seconde alleen zijn. Ze sliep elke nacht in de kamer van haar moeder, en een verpleegster of gouvernante waakte over haar tot haar moeder naar bed ging. Elk kuchje, elk woord en zelfs de keuze van haar kleding werd nauwgezet gerapporteerd aan John Conroy. Ze werd weggehouden van haar vaders familie, en afgezonderd van alle kinderen, behalve die van Conroy.

De hertogin was ook doodsbang voor berichten dat de hertog van Cumberland, die de volgende broer in lijn naar de troon zou zijn geweest, het kleine meisje wilde doden. Zeker, Cumberland verspreidde geruchten dat Victoria te ziekelijk was om te regeren en probeerde manieren te vinden om haar uit de troonopvolging te stoten – en het is niet onmogelijk dat hij haar dood wilde hebben. Wat zijn bedoelingen ook waren, Victoria’s eten werd voor elke maaltijd geproefd, en ze mocht niet naar beneden lopen zonder iemands hand vast te houden.

Victoria voelde haar opgesloten situatie scherp aan. “Ik heb een zeer ongelukkige jeugd gehad”, klaagde zij. Zij verklaarde dat haar enige “gelukkige tijd” het uitrijden met haar halfzuster Feodora en haar gouvernante was geweest, want “dan kon ik spreken of kijken zoals ik wilde”.

Toen Victoria opgroeide, verdubbelde de hertogin haar pogingen om haar in bedwang te houden, en om zichzelf te laten zien als de macht achter de troon. Want de tijd bewees haar gelijk: Kent’s oudere broers bleven kinderloos. De hertog van Clarence en zijn veel jongere vrouw kregen in 1819 een meisje, Charlotte, maar zij leefde maar een paar uur. Eind december 1820 kregen ze nog een meisje, Elizabeth, tot wanhoop van de hertogin van Kent. Maar in maart daaropvolgend was Elizabeth gestorven. Tot grote vreugde van de hertogin kwamen er geen kinderen meer.

Nauw Victoria 11 jaar was geworden, stierf koning George en besteeg de 64-jarige hertog van Clarence de troon als koning Willem IV. Victoria was nu troonopvolgster, en de hertogin besloot haar als toekomstige koningin te laten paraderen – met haarzelf en Conroy aan de zijde van de prinses. Op 1 augustus 1832 vertrokken zij, de 13-jarige Victoria en de Conroys voor de eerste van hun reizen: een tocht van drie maanden naar Wales, via de Midlands en Cheshire.

Victoria haatte de tocht. Ze verafschuwde het omringd te zijn door Conroys, de vroege start, en de eindeloze diners en recepties met saaie volwassenen. Op 24 september 1832 bekende ze in haar ‘Good Behaviour Book’ dat ze “VERY VERY VERY HORRIBLY NAUGHTY!!!!” was geweest, waarbij ze elk woord vier keer onderstreepte. Maar ondanks haar klachten en de woede van de Koning over de aanmatiging van de Hertogin, gingen de tournees door: naar de zuidkust en het Isle of Wight, en de Midlands en het Noorden, en ook met sporadische bezoeken aan badplaatsen en aristocratische huizen gedurende het hele jaar.

Terwijl spraken de politici hun mening uit dat Victoria gewoon een te belachelijke naam was voor een heerser. De koning probeerde de hertogin te dwingen de naam te veranderen in Elizabeth of Charlotte. Aanvankelijk stemde zij toe. Uiteindelijk weigerde ze echter, omdat ze wenste dat haar dochter haar naam zou dragen. Het is vreemd om nu te bedenken dat als zij had toegegeven, het Victoriaanse tijdperk nooit zou hebben bestaan. In plaats daarvan zouden we het hebben over ‘Elizabethaanse moraal’ – wat nauwelijks hetzelfde klinkt.

• Was het Victoriaanse leven echt zo grimmig? 5 redenen waarom de Victorianen ‘gelukkig’ waren

Voor alle grootse plannen van de hertogin en Conroy om bij haar opvolging absolute controle over Victoria uit te oefenen, stond de tijd niet aan hun kant. De prinses was al snel 16 en nu Koning William alle tekenen vertoonde dat hij nog twee jaar gezond zou blijven, raakten de twee in paniek – en besloten ze een nieuwe strategie te volgen. Ze vertelden iedereen met invloed dat Victoria zo onvolwassen was dat ze zou eisen dat de hertogin voor haar zou regeren tot ze ten minste 21 jaar oud was. Tegelijkertijd smeedden ze een plan om Victoria te dwingen hen machtsposities te geven als ze de troon zou bestijgen.

In de herfst van 1835, toen Victoria in Ramsgate ziek werd van tyfus, zagen zij een kans om te handelen. Terwijl de Prinses huilend van de koorts in bed lag, hield de Hertogin haar in de gaten en probeerde haar herhaaldelijk te dwingen een document te ondertekenen waarin Conroy werd aangesteld als haar privé-secretaris – in feite, de beheerder van haar zaken en geld. Maar Victoria, zoals ze later schreef, “verzette zich ondanks mijn ziekte en hun hardheid”. Zij was vastbesloten haar moeders drang naar macht te trotseren.

Ook de Koning was vastbesloten. Hoewel hij erg ziek was, was hij vastbesloten het leven niet op te geven voordat Victoria 18 werd. Hij haatte de Hertogin en het laatste wat hij wilde was dat zij Regent zou worden. Elke dag worstelde hij door – bereid om niet te sterven.

“Vandaag is mijn 18e verjaardag! Hoe oud!” mijmerde de Prinses op 24 mei 1837. Het was een reusachtige gala-dag voor het land. Kensington was versierd met vaandels en er was een officiële receptie in het paleis en een groot bal ’s avonds. Voor de hertogin was het echter een dag van wanhoop. Victoria was 18 – en de Koning leefde nog.

De Hertogin en Conroy verdubbelden hun inspanningen om Victoria te dwingen in te stemmen met de benoeming van Conroy als haar privé secretaris of penningmeester, of met een regentschap tot ze 21 was. Zij vertelden haar dat het land haar slechts waardeerde vanwege haar moeder; zij smeekten en dreigden – en Conroy verklaarde dat zij opgesloten moest worden en geen eten mocht krijgen. Victoria bleef sterk en gelukkig voor haar hoefde ze niet lang te wachten.

• ‘Dumpy’ weduwe of levendige schoonheid: hoe zag koningin Victoria er echt uit, en hoe lang was ze?

In de vroege uren van 20 juni 1837 stierf de koning eindelijk. Om zes uur ’s ochtends, in Kensington Palace, stond de 18-jarige Victoria in haar nachtkleding toen de aartsbisschop van Canterbury en de Lord Chancellor voor haar knielden en haar vertelden dat zij koningin was. Haar eerste daad was te vragen om een uur alleen. Daarna verhuisde ze haar bed uit de kamer van haar moeder.

Ze was koningin – zonder ‘mamma’ – van het grootste land van Europa, en ze was daarin geslaagd tegen grote verwachtingen in. Ons beeld van Victoria is misschien dat van een oudere matrone, gekleed in saai zwart, niet glimlachend en uitsprekend: “we are not amused”. Maar zij was een levendige jonge vrouw die de troon besteeg ondanks de verwachting van velen dat zij nooit koningin zou worden, en de vastberaden ambitie van haar moeder. “Ik zal mij deze dag altijd herinneren als de meest trotse uit mijn leven”, schreef Victoria op 28 juni 1838, haar kroningsdag. Ze had haar triomf verdiend – en alle trots.

Kate Williams is historica en presentatrice. Ze is de auteur van een boek over prinses Victoria, Becoming Queen.

Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd door HistoryExtra in juni 2018