Ondanks wat je hebt gehoord, is er eigenlijk heel wat discussie geweest.
Het belangrijkste concept in het christendom is het aanvaarden van Jezus als iemands verlosser. Vraag het de ongeveer twee miljard belijdende christenen in de wereld en ze zullen het daar waarschijnlijk mee eens zijn. Men is het er ook over eens dat door Christus de mensheid op de een of andere manier met God verzoend is. Dit wordt verzoening genoemd. Het is een van de weinige duidelijk Engelse woorden in de theologie die niet afkomstig is uit het Hebreeuws, Grieks of Latijn. Het is de combinatie van “één zijn”, als in, “in harmonie zijn met”. Je bent “één” met God, je verzoent. De verzoening is dan “de verzoening van de mens met God door de offerdood van Christus.”
Waar men het veel minder over eens is, is hoe en waarom dit bereikt wordt. Christus bracht ons terug bij God, maar hoe? Waarom waren wij in de eerste plaats van God gescheiden? Gaat het bij het verzoenend werk van Christus om de Zoon, de Vader, of om ons? Op zo’n belangrijke vraag geeft de Bijbel niet echt een duidelijk antwoord. Natuurlijk kan men voor elke theorie ruimschoots steun vinden in verschillende bijbelpassages, net als voor elk ander theologisch concept in het christendom.
Voor mij is dit de belangrijkste vraag in het christendom: Hoe heeft de mensheid zich met God verzoend door Christus? “Niets in het christelijk systeem,” schreef John Wesley, “is van groter belang dan de leer van de verzoening.” Hoe wij deze vraag beantwoorden, bepaalt fundamenteel hoe wij de wereld zien en hoe wij ons leven leiden.
In dit korte essay zal ik vijf theorieën uiteenzetten die het (voornamelijk westerse) christelijke denken hebben gevormd. Er zijn veel meer theorieën en er is veel inkt gevloeid in het debat over en weerlegging van deze tamelijk eenvoudige, maar ongelooflijk ingewikkelde vraag. Ik zal niet proberen u op andere gedachten te brengen over wat ik geloof, maar ik hoop dat u tijdens het lezen weloverwogen en biddend zult nadenken over uw eigen antwoorden.
Voor de eerste duizend jaar van het christendom geloofden de meeste christenen dat Christus een losprijs was die aan Satan werd betaald in ruil voor de bevrijding van mensen uit de slavernij van de zonde. Satan had de controle over de mensheid sinds de val van de mens, en alleen de ziel van de volmaakt onschuldige Jezus zou een aanvaardbare betaling zijn voor de terugkeer van de mensheid naar de Vader. Maar zonder dat de duivel het wist, was Jezus ook God. Dus na drie dagen verliet Jezus de hel en keerde terug naar de hemel om aan de rechterhand van de Vader te zitten.
De sterkste bijbelse ondersteuning voor deze theorie, die bekend staat als de losprijs-theorie van de verzoening, komt uit de woorden van Jezus zelf: “Gelijk de Zoon des mensen niet gekomen is om gediend te worden, maar om te dienen, en zijn leven te geven tot een losprijs voor velen” – Mattheüs 20:28 (zie ook Marcus 10:45 en 1 Timotheüs 2:5-6).
De heilige Gregorius van Nyssa, die leefde in de jaren 300 van de vorige eeuw en diepgaand vorm gaf aan de manier waarop wij nog steeds denken over de Drie-eenheid, beschreef het als een soort aas-en-wissel. God “was verborgen onder de sluier van onze natuur, om zo, zoals bij roofvissen, de haak van het vlees samen met het aas van het vlees naar binnen te slokken”. Ik gebruik Greggory’s woorden hier om aan te tonen dat dit geen marginale opvatting was. Dit was de voornaamste opvatting over de verzoening, de opvatting van de leidende denkers in de kerk.
Het idee dat Jezus’ dood een losprijs voor de duivel was, lijkt misschien gek voor ons, maar het is niet zo gek als je kijkt naar de cultuur die het voortbracht. Zoals een historicus opmerkt, was het in de late oudheid niet ongebruikelijk dat “plunderende bendes” rondzwierven “die reizigers gevangen namen en betaling eisten voor hun vrijlating.” Er was ook een zeer reëel gevoel van dualiteit tussen goed en kwaad, dat vandaag de dag erg vreemd kan lijken voor mainline en liberale protestanten, zo niet voor hedendaagse evangelischen. Schrijft een historicus van de theologie: “De eerste christenen waren zich zo bewust van de alomtegenwoordigheid van het satanisch geïnspireerde kwaad (zie het boek Openbaring) dat zij sterke dualistische tendensen ontwikkelden: God aan de ene kant, de duivel aan de andere, en geen neutraal terrein daartussen.”
Dat dualisme is wat de meeste critici van de losprijs-theorie zorgen baart. Een schrijver noemde dat dualisme gevaarlijk omdat het “onder andere de soevereiniteit van God zelf bedreigt.” Het komt erop neer dat het Satan in sommige opzichten gelijk maakt aan God. Waarom zou God Satan iets moeten betalen? Waarom zou Hij bij Satan in de schuld staan?
# 2 – De Middeleeuwse zienswijze: Christus als Plaatsvervanger
Zo verontrust door deze vragen leverde één man een strenge kritiek op de verzoening voor losgeld, in een boek waarvan de invloed vandaag de dag nog steeds merkbaar is. In 1099 schreef de heilige Anselmus van Canterbury Cur Deus Homo, of “waarom God mens werd”. Hij nam de losprijs-theorie op de korrel. “Voor Anselmus,” schrijft een historicus, “was de notie dat de duivel, zijn schepper, ooit in zijn schuld zou kunnen staan absurd. De absolute vrijheid van het goddelijke wezen wordt hersteld omdat, voor Anselmus, God het recht heeft in zijn eigen schepping te handelen zoals het hem behaagt.”
In deze theorie is het Gods eer die door onze zonde wordt gekrenkt. En die belediging kan niet onbeantwoord blijven, Gods eer moet hersteld worden. Maar de mens, die zoveel minder is dan God, kan nooit in zijn eentje die eer herstellen. “De schuld is totaal, de verplichting om te betalen totaal, de macht om te betalen nul.” Het antwoord is dan te vinden in het offer van Christus: volledig mens, kan Hij verzoenen voor de mens, volledig God, kan Hij Gods eer herstellen. Dit is plaatsvervangende verzoening.
Anselmus beschrijft het op deze manier in deze dialoog uit Cur Deus Homo die hij heeft met een andere monnik genaamd Boso:
Anselmus: Dus niemand behalve God kan de voldoening doen.
Boso: Dat volgt.
Anselm: Maar niemand behalve de mensheid zou het moeten doen – anders heeft de mensheid geen voldoening gebracht.
Boso: Niets zou rechtvaardiger kunnen zijn.
Anselm: … Dus als niemand behalve God het kan maken en niemand behalve de mens het zou moeten maken, moet er een God-Mens zijn om het te maken.
Boso: Gezegend zij God.
Leuk terzijde: Boso is Anselm’s belangrijkste tegenpool in Cur Deus Homo. Hij heeft het voortdurend bij het verkeerde eind en wordt voortdurend gecorrigeerd door Anselm. Sommigen hebben de hypothese geopperd dat hier de naam voor Bozo de Clown vandaan komt.
Opnieuw is het belangrijk de cultuur te begrijpen waarin Anselmus schreef. Ongeveer in dezelfde tijd dat Anselmus zijn theorie kristalliseerde dat God tevredenheid eist, ontstond in Europa het feodale systeem in de late Middeleeuwen. In dit nieuwe systeem was de orde in de samenleving gebaseerd op het idee dat je iemand iets verschuldigd was. De surfers die het land bewerkten, waren hun bescherming verschuldigd aan de heren en ridders die het land in bezit hadden, en die hun loyaliteit verschuldigd waren aan een regionale heer of vorst. Het systeem van orde was gebaseerd op persoonlijke (of op zijn minst semi-persoonlijke) relaties, eerder dan op een strikte code van wetten. Als je iets verkeerd deed, beledigde je de eer van de persoon boven je. Hoe edeler de persoon die je beledigde, hoe groter je genoegdoening moest zijn.
Als dit idee van Christus als plaatsvervanger je enigszins bekend in de oren klinkt, dan komt dat omdat je op het punt staat te zien hoe het zich ontwikkelt.
#3 – De Gereformeerde Opvatting: Christus ontvangt uw straf
Vijfhonderd jaar nadat Anselmus beweerde dat het verzoenend werk van Christus plaatsvervangend was, gingen de denkers van de reformatie, met name Johannes Calvijn, nog verder. Voor hen was het niet dat de eer van God was beledigd. Het was dat God, de uiteindelijke rechter van het universum, de menselijke zonde niet ongestraft kan laten. Maar, zoals in de theorie van Anselmus, is de mens zo tekort geschoten ten opzichte van God dat hij onmogelijk in de buurt kan komen van het terugbetalen van God voor zijn zonden, alleen God kan dat. Zo komt Christus naar de aarde als volledig mens en volledig God, ontvangt onze straf, en Gods eis voor gerechtigheid is vervuld.
Een moderne conservatieve theoloog beschrijft het zo: “De Vader, vanwege zijn liefde voor de mens, zond zijn Zoon (die zichzelf gewillig en graag aanbood) om aan Gods rechtvaardigheid te voldoen, zodat Christus de plaats van zondaars innam. De straf en straf die wij verdienden, werd op Jezus Christus gelegd in plaats van op ons, zodat in het kruis zowel Gods heiligheid als liefde geopenbaard worden.”
Dit wordt de strafvervangende theorie van de verzoening genoemd. Dat is een term die Calvijn zelf natuurlijk niet gebruikte, maar die later in de 19e eeuw werd toegepast. Hoewel deze theorie tegen het einde van de Reformatie stevig was gecodificeerd in alle protestantse geloofsbelijdenissen, was de verdere ontwikkeling ervan voor een groot deel een reactie op de Verlichting. Het blijft de dominante visie op de verzoening voor de meeste Evangelischen.
Conservatieve theologen zeggen dat bewijs voor deze theorie zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament te vinden is. In het Oude Testament wijzen zij op Jesaja 53 (de passage over de lijdende dienaar) en het diverse systeem van dierenoffers en de verzoendag die in Leviticus worden beschreven. In het Nieuwe Testament, zoals veel van de fundamentele Lutherse ideeën van de Reformatie, kan steun voor de strafsubstitutie gevonden worden in de woorden van Paulus in Romeinen. Zij citeren specifiek Romeinen 3:21-26, dat gedeeltelijk luidt: “Allen hebben gezondigd en komen te kort aan de heerlijkheid van God; zij worden nu gerechtvaardigd door zijn genade als een geschenk, door de verlossing die in Christus Jezus is, die God door zijn bloed als een verzoeningsoffer (of een plaats van verzoening) heeft voorgesteld.”
Het verschil tussen Anselm’s plaatsvervangende verzoening en de straf vervangende verzoening van de Reformatie is gering, maar belangrijk. Een theoloog beschrijft het als volgt: “In theorie wordt de straf afgewend. In de strafsubstitutie wordt de straf geabsorbeerd.”
Het belangrijkste bezwaar van critici is echter de aard van God die in beide theorieën wordt verondersteld. Een moderne theoloog beschrijft de God van Anselmus als een “status-paranoïde machtswellusteling die opzettelijk mensen vernedert en infantiliseert onder het mom van rechtvaardigheid”. Verder schreef een denker en theoloog die rond de tijd van Anselm leefde, de Franse filosoof en ethicus Peter Abelard, het volgende:
Hoe wreed en boosaardig lijkt het dat iemand het bloed van een onschuldige zou eisen als prijs voor wat dan ook, of dat het hem op enigerlei wijze zou behagen dat een onschuldige zou worden gedood – en nog minder dat God de dood van zijn Zoon zo aangenaam zou achten dat hij daardoor met de hele wereld verzoend zou worden?
Abelard ontwikkelde een heel andere visie op de verzoening, en op zijn eigen theorie gaan we nu in.
#4 – De ethische visie: Christus als Voorbeeld
Interessant is dat het bovenstaande citaat van Abelard afkomstig is uit zijn eigen commentaar op Romeinen. Het is duidelijk dat Abelard tot heel andere conclusies kwam over dezelfde passages die conservatieven later zouden exegeteren ter ondersteuning van de strafsubstitutie. Uit zijn ideeën werd de theorie van de Morele Invloed van de verzoening ontwikkeld, waarin het leven, de dood en de opstanding van Christus de mensen de ware aard van de liefde toont en hen weer tot God terugbrengt. Het kruis spreekt dus tot ons, maar zijn kracht is genoeg om ons binnen te trekken en te verzoenen – er wordt geen transactie van God verlangd. Christus wordt dan “een voorbeeld van het beste van de mens in plaats van de drager van het slechtste van de mens.”
Een theoloog beschrijft het zo:
Het werk van Christus bestaat er hoofdzakelijk in de wereld de verbazingwekkende diepte van Gods liefde voor de zondige mensheid te laten zien… Er is niets inherents aan God dat tot rust gebracht moet worden voordat Hij bereid is de mensheid te vergeven. Het probleem ligt in het zondige, verharde menselijke hart, met zijn angst voor en onwetendheid over God… Door de menswording en de dood van Jezus Christus straalt de liefde van God als een baken, dat de mensheid uitnodigt om te komen en zich te verenigen.
En zoals iedere theoloog een bijbelpassage heeft om zijn ideeën te ondersteunen, zo hebben ook de exemplaristen (een andere naam voor deze theorie is moreel voorbeeld), met name 1 Petrus 2:22, “Hiertoe zijt gij geroepen, omdat ook Christus voor u geleden heeft, u tot een voorbeeld nalatende, opdat gij in zijn voetstappen zoudt treden”, alsmede diverse passages in Johannes (zie Johannes 13:13-16 en Johannes 15:9-17).
Critici van de morele invloed van verzoening beweren dat het in het beste geval helemaal niet op verzoening lijkt, en in het slechtste geval gevaarlijk afglijdt naar de oude ketterij van het Pelagianisme. Pelagius en zijn volgelingen in de jaren 400 van de vorige eeuw beweerden in wezen dat christenen gered konden worden door hun goede werken zonder goddelijke hulp (zijn belangrijkste en meest vocale tegenstander was St. Augustinus).
Maar meer in het algemeen zeggen critici dat de morele beïnvloedingstheologie geen antwoord geeft op de vraag: “waarvan moeten wij gered worden?” Een theoloog beschreef het ontbreken van een antwoord in de morele invloed atonement op deze manier. Stel je voor dat je veilig op een pier zit, in een ligstoel, wanneer plotseling, uit het niets, een man zichzelf in de oceaan gooit en verdrinkt. Later hoor je dat hij dat deed omdat hij van je hield. Je zou waarschijnlijk denken dat de man een gek was. Maar als u aan de andere kant zelf in de oceaan zou verdrinken, en een man kwam tevoorschijn om u te redden, slaagde daarin, maar verdronk zelf, dan zou u begrijpen, ja dit is liefde.
Een opleving van de morele invloed verzoening, echter, kwam in de 19e eeuw. Dit was ook als reactie op het rationalisme van de Verlichting, samen met liberale ideeën als het postmillennialisme en de sociale evangeliebeweging. Allen benadrukten de goedheid van God, het ethische voorbeeld van Christus, en het menselijk vermogen om zichzelf te verbeteren. In feite is de uitdrukking “Wat zou Jezus doen?” uit deze gedachten voortgekomen, gepopulariseerd door de roman In zijn voetstappen uit 1896 (opnieuw, 1 Petrus 2:22). En zoals veel liberale protestantse theologie, werd het grotendeels verlaten in de nasleep van de eerste wereldoorlog, en totaal vernietigd in de nasleep van de tweede. Populaire theologie, in het kielzog van de twee meest destructieve en dodelijke conflicten in de hele menselijke geschiedenis, begon opnieuw een rechtvaardige God te benadrukken boven een God van liefde.
#5 – The Battlefield View: Christus als Overwinnaar
Het was in deze wereld, één met een heel andere kijk op de menselijke natuur, dat onze uiteindelijke theorie van verzoening aankwam. In 1930 publiceerde de Zweedse theoloog Gustaf Aulén Christus Victor (het zou een jaar later in het Engels worden gepubliceerd). Vertaald uit het Latijn betekent Christus victor “Christus als overwinnaar” of “Christus als overwinnaar”, en dat idee vormt de kern van Aulén’s theorie die die naam heeft gekregen.
In grote lijnen herinterpreteerde Aulén onze eerste theorie van verzoening, de losprijs-theorie. Het dualisme dat in die theorie werd aangetoond, keert terug. De aarde en de hemel zijn verwikkeld in een kosmische strijd tussen het goede (God) en het kwade (Satan). Christus werd gezonden om te strijden met en te zegevieren over de elementen van de duisternis in zijn koninkrijk. Wij allen staan in het midden van een kosmisch oorlogsgebied.
Het Nieuwe Testament noemt Satan op verschillende plaatsen de heerser over deze aarde, en “alles waar het Jezus om ging draaide om het verslaan van dit rijk, het terugnemen van de wereld die Satan in bezit had genomen en het herstellen van zijn rechtmatige onderkoningen – de mensen – in hun positie van bewakers van de aarde,” schrijft een theoloog. Verder wijzen voorstanders op vele motieven die in verschillende passages in het Nieuwe Testament te vinden zijn, zoals de macht van Satan en zijn demonische legers (voorbeeld: Lucas 13:10-16) en onze slavernij aan de zonde (Johannes 8:34). En dan hebben we het nog niet eens over letterlijk het hele boek Openbaring, waarin de eindtijd wordt voorgesteld als de ultieme en laatste strijd tussen goed en kwaad.
Deze visie op verzoening staat in schril contrast met andere visies door haar nadruk op de kosmische betekenis van Christus boven de betekenis van persoonlijke verlossing. “Wij zijn verzoend omdat de kosmos verzoend is. Omdat de opstandige machten op hun plaats zijn gezet, kunnen wij ‘heilig en onberispelijk’ voor God worden voorgesteld.”
Naast dezelfde kritiek op het dualisme in de losprijs-theorie (Satan gelijk maken aan God), is de meest prangende vraag bij deze theorie niet waarom, maar hoe? Hoe versloeg Christus Satan door het kruis? Wat was het aan het kruis dat alle elementen van het kwaad in het universum versloeg? En verder, als we bevrijd zijn van het kwaad en de zonde, waarom blijven we dan zondigen? Een criticus schrijft dat deze theorie, net als de losgeld-theorie, uit elkaar valt als er te veel op details wordt gehamerd.
Moeten we dan te veel op details hameren?
Eerlijk gezegd hebben de meeste van deze theorieën, zo niet alle, de neiging in elkaar te storten als er te veel op wordt gehamerd. Geen enkele theorie over verzoening lijkt volledig of absoluut juist, althans voor menselijk begrip. In feite zullen de meeste theologen die de ene theorie luidkeels steunen, gemakkelijk toegeven dat de andere theorieën enige geldigheid bezitten. Een theoloog van de Zuidelijke Baptisten bijvoorbeeld, die vurig voorstander is van de strafsubstitutie, ontkent niet de kosmische betekenis van Christus’ overwinning aan het kruis, noch ontkent hij het belang van Jezus als ethisch model voor de hele mensheid.
Maar nee, ik denk niet dat we moeten ophouden met het vragen naar details. We moeten niet ophouden vragen te stellen over of te graven naar antwoorden op deze, de belangrijkste vraag in het christendom. Door dit te doen, geloof ik dat we dichter bij God komen, door Christus, door de Heilige Geest. Ik weet dat voor velen in meer liberale kerken het idee van strafvervanging absoluut weerzinwekkend is. Ik moet toegeven dat het door meer liberale theologie kwam dat ik Jezus vond en Hem accepteerde als mijn verlosser. Als strafvervanging het enige antwoord op onze vraag zou zijn, zou ik Christus waarschijnlijk al lang verlaten hebben, zoals ik aanneem dat velen dat hebben gedaan.
Maar het is niet het enige antwoord. Ik schrijf dit op Paaszondag, 2020. Terwijl ik nadenk over alle mogelijke theorieën over verzoening (en ik geef nogmaals toe dat er meer zijn die hier niet aan de orde komen), heb ik ontzag voor de kracht van het kruis en het verzoenende werk van Christus. Want ondanks, of eigenlijk dankzij, dit mysterie, dit debat, en deze eindeloze vragen, vinden de mensen nog steeds het antwoord, zoals ze dat al tweeduizend jaar doen: in Jezus.
NOOT AAN DE LEZERS: Ik heb met opzet de namen van de geciteerde theologen en schrijvers niet opgenomen – behalve de belangrijkste die het onthouden waard zijn – om het lezen te vergemakkelijken. De meeste van de geciteerde citaten komen uit twee boeken: The Nature of Atonement: Four Views edited by James Beilby and Paul Eddy, InterVarsity Press, 2009, en Atonement Theories: A Way Through the Maze door Ben Pugh, Cascade Books, 2014. Als iemand een paginanummer of iets anders nodig heeft, ping me dan en ik zal het uit mijn aantekeningen halen. Ook zijn alle vertalingen uit de New Revised Standard versie van de Bijbel.