Mol (dier)

Mollen
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Animalia Phylum: Chordata Klasse: Mammalia Orde: Soricomorpha Familie: Talpidae G. Fischer, 1814
Genera
17 geslachten, zie tekst

In de dierkunde is een mol de gewone naam voor een van de kleine insectenetende zoogdieren uit de familie Talpidae van de orde Soricomorpha. Mollen leven meestal ondergronds, in holen, maar sommige soorten zijn semi-aquatisch. Mollen hebben kleine of rudimentaire ogen en oren.

Hoewel mollen vaak beschouwd worden als landbouw- en gazonplagen, leveren ze toch een aantal ecologische waarden. Mollen kunnen de vruchtbaarheid van de bodem bevorderen door hem te beluchten en te bewerken, en in hun rol in de voedselketen eten ze dieren die zelf als ongedierte worden beschouwd. Voor de mens dragen mollen ook bij tot de diversiteit en het wonder van de natuur.

Het woord mol wordt in de dierkunde ook gebruikt voor leden van de familie Chrysochloridae, bekend als gouden mollen, en voor kleine gravende Australische buideldieren, die buidelmollen worden genoemd. De “echte mollen” behoren echter uitsluitend tot de familie der Talpidae en vormen de kern van dit artikel.

Beschrijving

De echte mollen hebben een dik, cilindrisch lichaam, met een korte hals, en zijn bedekt met een vacht, die meestal lichtbruin tot donkergrijs of lichtzwart is. De meeste zijn klein, ongeveer 15 centimeter (zes inch) lang, met als kleinste Noord-Amerikaanse mol de Amerikaanse spitsmuis (Neurotrichus gibbsii), die ongeveer tien centimeter (cm) lang is, inclusief een drie cm lange staart, die ongeveer 10 gram weegt. Misschien wel de grootste mol is de Russische desman (Desmana moschata), die een lichaam heeft dat 18 tot 21 cm lang en een 17 tot 20 cm lang is, en 400 tot 520 gram weegt.

Mollen hebben kleine of rudimentaire ogen die bedekt zijn met vacht of huid en die weinig gezichtsscherpte hebben, maar wel licht kunnen waarnemen. Mollen zijn in dit opzicht functioneel blind en halen veel van hun zintuiglijke input uit de tastgevoelige Eimers-organen aan het eind van zijn lange, tweelobbige snuit. De oren zijn over het algemeen niet zichtbaar, maar mollen hebben een goed gehoor.

De voorpoten van mollen zijn kort, breed, krachtig, en aangepast om te graven, met een lichaamsstructuur als een spade en met graafklauwen.

Mollen graven zich onder de grond, waarbij ze misschien 15 tot 20 meter graven op één dag. De meeste zijn goede zwemmers en sommige zijn semi-aquatisch. De sterneusmol (Condylura cristata) bijvoorbeeld, die voorkomt in Oost-Canada en het noordoosten van de Verenigde Staten, leeft in vochtige laaglandgebieden en kan foerageren op de bodem van beken en vijvers. Net als andere mollen graaft dit dier ondiepe oppervlaktetunnels om te foerageren; vaak komen deze tunnels onder water uit. De Russische desman, Desmana moschata, is een kleine semi-aquatische mol die voorkomt in de bekkens van de Wolga, de Don en de Oeral in Rusland, Oekraïne en Kazachstan. Hij maakt holen in de oevers van vijvers en langzaam stromende beken, maar geeft de voorkeur aan kleine, dichtbegroeide vijvers met een overvloed aan insecten en amfibieën. De achterpoten zijn gevlochten en de staart zijdelings afgeplat-specialisaties voor zijn aquatische habitat.

De meeste molsoorten zijn meestal solitair, maar de Russische desman leeft vaak in kleine (meestal niet verwante) groepen van twee tot vijf dieren en lijkt een complex (maar grotendeels niet bestudeerd) communicatie- en sociaal systeem te hebben. Ook van de sterneusmol wordt gespeculeerd dat hij koloniaal is.

Mollen komen voor in Noord-Amerika, Europa en Azië.

Mannelijke mollen worden beren genoemd; vrouwtjes worden zeugjes genoemd. Een groep mollen wordt een arbeid genoemd. Sinds ten minste de tijd van het vroegmoderne Engels werd de mol in het Verenigd Koninkrijk ook wel “moldywarp” of “moldywarpes” genoemd (Rackham 2004).

Dieet

Mollen zijn insecteneters: een carnivoor met een dieet dat voornamelijk bestaat uit kleine beestjes zoals insecten. Bij veel soorten bestaat het dieet van de mol voornamelijk uit regenwormen en andere kleine ongewervelde dieren. De mol vangt ook wel eens kleine muizen bij de ingang van zijn hol. Als het voedsel eenmaal gevangen is, bewaart de mol het voor later of voert het aan zijn jongen. De sterneusmol voedt zich met kleine ongewervelden, waterinsecten, wormen en weekdieren. De Russische desman kan zich ook voeden met kleine amfibieën.

De sterneusmol kan voedsel sneller opsporen, vangen en opeten dan het menselijk oog kan volgen (minder dan 300 milliseconden) (Salisbury 2005).

Peststatus

Mollen worden in sommige landen beschouwd als een plaag in de landbouw, terwijl ze in andere landen, zoals Duitsland, een beschermde diersoort zijn, maar gedood mogen worden als daarvoor een vergunning is verkregen. Als door mollen veroorzaakte problemen worden genoemd: verontreiniging van kuilvoer met bodemdeeltjes (waardoor het voor de dieren onverteerbaar wordt), bedekking van weiland met verse grond waardoor de omvang en de opbrengst ervan afnemen, schade aan landbouwmachines door het bloot komen te liggen van stenen, schade aan jonge planten door verstoring van de bodem, het binnendringen van onkruid in weiland door het bloot komen te liggen van verse bewerkte grond, en schade aan drainagesystemen en waterlopen. Andere soorten zoals wezels en woelmuizen kunnen mollentunnels gebruiken om toegang te krijgen tot ingesloten gebieden of plantenwortels.

Een molshoop

Mollen die zich ingraven in gazons van mensen kunnen de aarde verstoren, molshopen opwerpen en genoeg esthetische problemen veroorzaken, en genoeg van het gazon doden, om als ongedierte te worden beschouwd.

Aan de andere kant profiteren mollen van de bodem door deze te beluchten en te bewerken, wat bijdraagt aan de vruchtbaarheid ervan, en ze eten dieren die zelf als plaagdieren worden beschouwd. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, eten mollen geen plantenwortels.

Mollen worden bestreden met vallen en vergif zoals calciumcarbide en strychnine. Historisch gezien werden ze ook gevangen en gewaardeerd voor hun vacht (FWS 1914). De term mollenvacht verwees oorspronkelijk naar de korte, zijdeachtige vacht van een mol, maar wordt nu meer algemeen gebruikt voor zware katoenen stof, geweven en dan geschoren om een korte zachte pool aan één kant te creëren. Het woord wordt ook gebruikt voor kleding die van deze stof is gemaakt.

De castorplant staat bekend als de “mollenplant”, vanwege zijn reputatie als mollenwerende gezelschapsplant. Hij bevat verschillende stoffen die giftig of gewoon onaangenaam zijn en kan sommige daarvan via zijn wortels in de bodem uitstoten. Een van de bekendste toxinen is ricine, in het nieuws als een extract dat aantrekkelijk zou zijn voor terroristen als gif. Ook ricinusolie wordt aangeprezen als mollenbestrijdingsmiddel.

Andere veelgebruikte middelen tegen mollen zijn kattenbakvulling en bloedmeel om de mol te verjagen, of het onder water zetten of roken van zijn hol. Er zijn ook apparaten te koop om de mol in zijn hol te vangen. Wanneer men de “mollenheuvel” ziet bewegen, weet men waar het dier zich bevindt, en kan men hem steken. Andere, “humane” vallen worden gebruikt om de mol te vangen, zodat hij naar elders kan worden vervoerd.

Klassificatie

Mol

Mol

Een close-up foto van een mol.

De familie is onderverdeeld in 3 onderfamilies, 7 stammen, en 17 geslachten:

• Subfamilie Scalopinae
  • Tribe Condylurini
    • Genus Condylura
  • Tribe Scalopini
    • Genus Parascalops
    • Genus Scalopus
    • Genus Scapanulus
    • Genus Scapanus
• Subfamilie Talpinae
  • Tribe Desmanini
    • Genus Desmana
    • Genus Galemys
  • Tribe Neurotrichini
    • Genus Neurotrichus
  • Tribe Scaptonychini
    • Genus Scaptonyx
  • Stam Talpini
    • Genus Euroscaptor
    • Genus Mogera
    • Genus Parascaptor
    • Genus Scaptochirus
    • Genus Talpa
  • Tribe Urotrichini
    • Genus Dymecodon
    • Genus Urotrichus
• Subfamilie Uropsilinae
  • Genus Uropsilus

Gouden mollen en buidelmollen

Dieren die gelijkenis vertonen met echte mollen komen voor in de familie Chrysochloridae (de gouden mollen) en de familie Notoryctidae (de buidelmollen). Geen van beide is nauw verwant aan de echte mollen.

Gouden mollen

Gouden mollen zijn kleine, insectenetende, gravende zoogdieren die inheems zijn in zuidelijk Afrika. Zij behoren tot de familie Chrysochloridae, en zijn dus taxonomisch te onderscheiden van de echte mollen. De gouden mollen vertonen een opmerkelijke gelijkenis met de buidelmollen van Australië, zozeer zelfs dat, niettegenstaande de scheiding tussen buideldier en moederdier, ooit werd aangenomen dat zij verwant waren.

Gouden mollen leven bijna uitsluitend ondergronds. Net als verscheidene andere gravende zoogdieren met soortgelijke gewoonten hebben zij korte poten met krachtige graafklauwen, een zeer dichte pels die vuil en vocht afstoot, en een verharde huid, vooral op de kop. Ze behouden ogen, maar die zijn niet functioneel en bedekt met huid en pels; de oren zijn niet meer dan kleine openingen; en net als de buidelmollen hebben ze een vergroot leerachtig kussentje om hun neusgaten te beschermen.

Gouden mollen variëren in grootte van ongeveer acht tot ongeveer 20 centimeter. Ze hebben gespierde schouders en een vergrote derde klauw om te helpen graven aan de voorste ledematen, zonder vijfde digit en rudigiale eerste en vierde; de achterste voeten behouden alle vijf tenen en zijn gesingeld om efficiënt achteruit te kunnen schuiven van de grond die met de voorste klauwen is losgemaakt. Hij voedt zich met kleine insecten.

Marsupiale mollen

De marsupiale mollen van de familie Notoryctidae zijn zeldzame en slecht begrepen gravende zoogdieren van de woestijnen van West-Australië. Buidelmollen brengen het grootste deel van hun tijd ondergronds door en komen slechts af en toe naar de oppervlakte, waarschijnlijk meestal na regenval. Ze zijn blind, hun ogen zijn gereduceerd tot rudimentaire lenzen onder de huid, en ze hebben geen uitwendige oren, alleen een paar kleine gaatjes verborgen onder dik haar.

De kop is kegelvormig met een leerachtig schild over de snuit, het lichaam buisvormig, en de staart een kort kaal stompje. Ze zijn tussen 12 en 16 centimeter lang, wegen 40 tot 60 gram, en zijn gelijkmatig bedekt met tamelijk kort, zeer fijn bleek roomwit tot wit haar met een iriserende gouden glans. Hun buidel is zo geëvolueerd dat hij naar achteren is gericht, zodat hij zich niet met zand vult.

De buidelmollen vormen een opmerkelijk voorbeeld van convergente evolutie, met de echte mollen in het algemeen, en met de gouden mollen van Afrika in het bijzonder.

Er zijn vermoedelijk twee soorten: de zuidelijke buidelmol (Notoryctes typhlops) en de noordelijke buidelmol (Notoryctes caurinus), die zoveel op elkaar lijken dat ze in het veld niet betrouwbaar uit elkaar kunnen worden gehouden.

• Rackham, O. 2003. The Illustrated History Of The Countryside. London: Weidenfield & Nicolson. ISBN 0297843354.

• United States Fish and Wildlife Service (FWS). 1914. Aanmoediging in het fokken van pelsdieren. Eerste persbericht. 13 december 1914. Opgehaald op 13 augustus 2007.