In de openingsscène van de beroemdste Poolse film van de afgelopen twee decennia loopt een menigte angstige, wanhopige mensen te voet, op de fiets, te paard, met bundels op een brug. Tot hun grote verbazing zien ze een andere groep angstige, wanhopige mensen op hen afkomen, lopend vanuit de tegenovergestelde richting. “Mensen, wat zijn jullie aan het doen?!” schreeuwt een man. “Keer om! De Duitsers zijn achter ons!” Maar van de andere kant roept iemand: “De Sovjets vielen ons bij dageraad aan!” en beide kanten lopen door. Er ontstaat algehele verwarring.
Deze scène speelt zich af op 17 september 1939, de dag van de Sovjet-invasie van Polen; de Duitsers waren twee en een halve week eerder binnengevallen. De film is Katyn. De regisseur, wijlen Andrzej Wajda, wilde die scène al lang op een brug filmen, een visuele voorstelling van wat er in 1939 met het hele land gebeurde, toen Polen klem kwam te zitten tussen twee binnenvallende legers waarvan de dictators gezamenlijk waren overeengekomen Polen van de kaart te vegen.
Zelfs terwijl die gezamenlijke invasie zich ontvouwde, waren beide dictators er al over aan het liegen. De overeenkomst om een nieuwe Duits-Sovjet grens te creëren in het midden van Polen, en om Litouwen, Letland, Estland en Finland in een “Sovjet invloedssfeer” te brengen, maakte deel uit van een geheim protocol bij het Molotov-Ribbentrop Pact, het niet-aanvalsverdrag tussen Hitler en Stalin dat op 23 augustus werd ondertekend. Het geheime protocol werd na de oorlog gevonden in nazi-archieven, hoewel de Sovjet-Unie het bestaan ervan decennia lang bleef ontkennen.
Elke partij verzon ook speciale eigen leugens. De Duitsers sponsorden een hele valse-vlag-operatie, met nep-Poolse soldaten-SS officieren in Poolse uniformen, die een georkestreerde aanval op een Duits radiostation uitvoerden en anti-Duitse boodschappen uitzonden. Amerikaanse krantencorrespondenten werden ter plaatse geroepen en kregen enkele lijken te zien, die in feite toebehoorden aan gevangenen die speciaal voor de gelegenheid waren vermoord. Deze “misdaad”, samen met een paar andere geënsceneerde “aanvallen”, vormde Hitler’s formele excuus voor de invasie van Polen. Op 22 augustus vertelde hij zijn generaals dat ze zich geen zorgen hoefden te maken over de legaliteit van de operatie: “Ik zal zorgen voor een propagandistische casus belli. De geloofwaardigheid ervan doet er niet toe. De overwinnaar zal niet gevraagd worden of hij de waarheid sprak.”
Meer van deze schrijver
De Sovjet-invasie van Oost-Polen, ondertussen, werd nooit formeel omschreven als een invasie. In plaats daarvan, in de woorden van Korpscommissaris S. Kozhevnikov, die schreef in de Sovjet militaire krant Red Star, “reikte het Rode Leger de hand van broederlijke bijstand aan de arbeiders van West-Oekraïne en West-Belorusland om hen voor altijd te bevrijden van sociale en nationale slavernij.” De Sovjet-Unie heeft nooit toegegeven dat zij het Poolse grondgebied had veroverd of geannexeerd: Deze gebieden bleven na de oorlog deel uitmaken van de U.S.S.R. en maken nu nog steeds deel uit van het moderne Wit-Rusland en Oekraïne. In plaats daarvan werd de hele operatie beschreven als een strijd die werd gevoerd namens de “bevrijde volkeren van West-Oekraïne en West-Borel-Rusland.”
De lezers zullen, naar ik hoop, deze lange excursie naar het verleden vergeven, maar het is noodzakelijke achtergrond voor de reeks vreemde en anderszins onverklaarbare uitspraken die de Russische president Vladimir Poetin eind december tijdens verschillende bijeenkomsten heeft gedaan. In de loop van één week bracht Poetin het onderwerp van de Poolse verantwoordelijkheid voor de Tweede Wereldoorlog niet minder dan vijf keer ter sprake. Tegen een groep Russische zakenlieden zei hij dat hij historici raadpleegde en zich verdiepte in de Poolse diplomatie in de jaren dertig van de vorige eeuw om deze zaak te bepleiten. Tijdens een vergadering op het Russische ministerie van defensie verklaarde hij woedend dat de Poolse ambassadeur in nazi-Duitsland in de jaren dertig – niet echt een persoon van enorm belang, zou je denken – “uitschot” en “een antisemiet varken” was geweest. Na nog een ontmoeting met de president riep de voorzitter van de Doema, het Russische parlement, Polen publiekelijk op zich te verontschuldigen voor het uitbreken van de oorlog.
Anne Applebaum: De valse romantiek van Rusland
Als dit een soort bevlieging was, gewoon een uitstapje naar obscure gebeurtenissen in een ver verleden, zou niemand er iets om geven. Maar dit soort leugens heeft een geschiedenis van eindigen in een catastrofe. De etnische zuivering van Oost-Polen en de Baltische staten door de Sovjet-Unie begon immers onmiddellijk na de invasie, met de arrestatie van honderdduizenden Polen en Balten en hun deportatie naar nederzettingen en concentratiekampen in het oosten. (De etnische zuivering van West-Polen door de nazi’s begon ook onmiddellijk, met de massa-arrestatie van universiteitsprofessoren in Krakau, een stad die etnisch Duits moest worden, en – vooral – de bouw van de eerste getto’s voor Poolse joden.)
Terug in de tijd van Gorbatsjov verontschuldigde de Russische staat zich zelfs voor de rol van de U.S.S.R. in deze gruweldaden. In 1989 verklaarde het Sovjet Congres van Volksafgevaardigden zelfs het Molotov-Ribbentrop Pact nietig. Maar de stemming is al enige tijd aan het veranderen. Academische verdedigingen van de Hitler-Stalin alliantie begonnen weer te verschijnen in Rusland in 2009, getimed op de 70ste verjaardag van 1939; een verzameling essays gepubliceerd op dat moment bevatte zelfs een goedkeurende inleiding geschreven door Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken.
Gebeurtenissen van dit jaar, die de 80ste verjaardag markeerden, kunnen ook de Russische president opnieuw hebben geïnspireerd. In september nam het Europees Parlement een resolutie aan waarin het pact werd veroordeeld, evenals de twee totalitaire regimes die in de 20e eeuw zo’n groot deel van Europa hebben verwoest. Dat soort uitspraken stuit Poetin tegen de borst, die nu jaarlijks de Dag van de Overwinning van de Tweede Wereldoorlog viert en de oorlog gebruikt als een van de symbolische rechtvaardigingen voor zijn eigen autoritarisme. Hij wil Rusland niet alleen weer groot maken, maar “groot” precies zoals het “groot” was in 1945, toen het Rode Leger Berlijn bezette.
Maar dat was drie maanden geleden. Waarom onrust stoken? Waarom juist nu kwaad bloed zetten? Per slot van rekening gaat het Poetin vrij goed, althans in zijn betrekkingen met de westerse wereld. De Amerikaanse president is een fan; pro-Russische, extreem-rechtse politieke partijen bloeien in Duitsland, Italië, Oostenrijk en Frankrijk; zelfs gematigde Europeanen zijn de kille relatie met Rusland beu en hebben genoeg van sancties. Polen is intussen meer geïsoleerd dan het in 30 jaar is geweest. De unieke Pools-Duitse relatie, opgebouwd over verschillende decennia, is bijna volledig vernietigd door de huidige populistische, nativistische Poolse regering, waarvan sommige leden meer anti-Europees dan anti-Russisch zijn. Meer spanning is op komst. Na het grondwettelijk hof te hebben ingepakt, bereidt het Poolse parlement zich nu voor om deze maand te stemmen over een wet die de regering in staat zou kunnen stellen rechters te beboeten, of zelfs te ontslaan, als zij vraagtekens zetten bij de hervorming van de rechterlijke macht door de regering, of zich inlaten met welke politieke activiteit dan ook. Deze illegale, ongrondwettelijke aanval op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en op de burgerrechten van rechters zal Polen vrijwel zeker opnieuw in conflict brengen met zijn bondgenoten.
Maar misschien is dit, vanuit Poetins gezichtspunt, wel een goed moment om een verbale aanval op Polen in te zetten. De natie is niet meer zo geïntegreerd, niet meer zo automatisch Europees, niet meer in staat om te rekenen op goede Duitse vrienden – misschien is dit een uitstekend moment voor de Russische president om ook de Poolse geschiedenis in twijfel te trekken. Of, zoals we nu allemaal hebben leren zeggen, misschien is het een goed moment om het “verhaal” van Polen in twijfel te trekken: Slachtoffer van de oorlog, slachtoffer van het communisme, triomfantelijke strijder voor democratie en vrijheid – dat alles kan in twijfel worden getrokken. Later deze maand zal Poetin de hoofdspreker zijn op een Israëlisch evenement ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de bevrijding van Auschwitz door het Rode Leger, en dat zal een ander moment zijn om hetzelfde argument naar voren te brengen. Het is ook een goede manier om de proef op de som te nemen. Net nu Polen op de drempel staat van een beweging in de richting van echt autoritarisme, wil Poetin zien hoe de wereld reageert-hoe Polen reageert op het idee dat Polen en nazi’s min of meer hetzelfde waren.
Lees: De cocktail van slachtofferschap en kracht van de demagoog
Als dat het punt is, kan Poetin tevreden zijn geweest. De Poolse premier heeft gereageerd met een krachtige verklaring, maar de Poolse president heeft nog helemaal niets gezegd. Ik was in Polen tijdens de kerstvakantie – ik ben getrouwd met een Pools lid van het Europees Parlement – en er werd druk gespeculeerd over waarom niet. Hoe vreemd het ook klinkt, de nativistische regeringspartij, die graag immigranten en homorechten luidkeels afkeurt, is eigenlijk nogal bang voor Rusland. In stilte bewonderen sommige van haar leden en sympathisanten Rusland zelfs om zijn openlijke racisme en zijn agressieve nationalisme. Maar de internationale reactie was ook zwakker dan zij had kunnen zijn. Zeker, de Duitse ambassadeur in Warschau protesteerde, en de Amerikaanse ambassadeur in Warschau reageerde brutaal op Twitter. “Geachte president Poetin,” tweette ze, “Hitler en Stalin spanden samen om WOII te beginnen, Polen was een slachtoffer van dit vreselijke conflict.” De Russische ambassade in Warschau antwoordde, zoals Russische officiële Twitter-feeds nu vaak doen, met een snerende persoonlijke belediging: “Beste ambassadeur, denkt u echt dat u meer van geschiedenis weet dan van diplomatie?”
Maar ik weet het, het is schokkend – er is geen woord van het Witte Huis gekomen, en ook niet veel van andere Europese staatshoofden. En je kunt zien waarom: Laat die vervelende Polen maar kibbelen met Rusland over de oorlog is een verleiding die moeilijk te weerstaan is, vooral tijdens de feestdagen, en vooral nu de aandacht resoluut op het Midden-Oosten is gericht.
Sommigen denken dat al dit gepraat over geschiedenis misschien andere doeleinden heeft. Als Rusland geen dader van de oorlog was, dan was het misschien een slachtoffer. En slachtoffers verdienen zeker compensatie. Misschien zal Rusland nu wat overgebleven historische argumenten gebruiken om te beweren dat het nog meer land in Oekraïne tegoed heeft. Misschien zal Rusland, dat al lang een oogje heeft op Wit-Rusland, soortgelijke argumenten gebruiken om dat land, dat al een afhankelijke staat was, eindelijk tot een volwaardige provincie te maken. Slechts enkele uren na de moord op generaal Qassem Soleiman onderbrak Rusland stilletjes de olietoevoer naar Wit-Rusland toen de economische besprekingen ineenstortten, een zet die bijna volledig onopgemerkt bleef. En natuurlijk zijn velen in de Baltische staten ook diep verontrust door het nieuwe Russische enthousiasme voor het Molotov-Ribbentrop Pact, waarvan het geheime protocol hen bijna een halve eeuw van hun onafhankelijkheid beroofde. Zou dit een voorbode kunnen zijn van een nieuwe aanval op hun soevereiniteit? Of een andere gruweldaad? Leugens over de oorsprong van de oorlog hebben een manier om tot veel ergere dingen te leiden.
Het is echter net zo waarschijnlijk dat Poetins voornaamste doel werkelijk is wat het lijkt te zijn: de ondermijning van de status en positie van Polen zelf. Het is het grootste en belangrijkste van de Oost-Europese NAVO-leden, met het grootste leger en de meest serieuze economie; het land dat oorspronkelijk het Europese handelsverdrag met Oekraïne voorstelde – het verdrag dat leidde tot protesten, en het aftreden van de pro-Russische president, in Oekraïne in 2014; het land dat meer dan een decennium pleitte tegen de Nord Stream 2 Russisch-Duitse pijplijn, nu gestopt door Amerikaanse sancties. Waarom zou Poetin de positie van Polen niet willen ondermijnen en destabiliseren? Door dat te doen, ondermijnt en destabiliseert hij de hele regeling van na de Koude Oorlog. En dat is natuurlijk al twee decennia lang het centrale doel van zijn buitenlands beleid.