Breng wat geluk in je leven op de oude manier. Dit is het tweede artikel in onze blogreeks voor het mediterrane lifestyle- en cultuurmerk Made in the Med.
“Essere superstiziosi è da ignoranti, ma non esserlo porta male.” – Eduardo De Filippo
“Bijgelovig zijn is een teken van onwetendheid, maar niet bijgelovig zijn brengt ongeluk” – Het is een citaat dat de typisch Italiaanse houding ten opzichte van bijgeloof goed weergeeft. Toen ik mijn Siciliaanse vriendin vertelde dat ik een artikel schreef over het Boze Oog, riep ze uit: “Waarom doe je dat? Zelfs erin geloven brengt ongeluk!”
Maar ja, de oude Romeinen waren ook een bijgelovig stel, en met een rijk dat zich ooit over een groot deel van het moderne Middellandse-Zeegebied uitstrekte – plus invloed uit het Oosten en Noord-Afrika – werden nieuwe geloven en voorwerpen verspreid en van generatie op generatie doorgegeven.
Je bent misschien bekend met sommige moderne geluksamuletten uit de Middellandse Zee, of hebt zelfs je eigen amulet, maar wist je van hun antieke equivalenten?
De “selenis” in het Grieks of “lunula” in het Latijn was een halvemaanvormige hanger, die vooral door vrouwen en meisjes werd gedragen. Het was een apotropisch amulet (dat bescherming bood tegen het “Boze Oog” of soortgelijke krachten) en een van de meest populaire geometrische vormen voor overgebleven amuletten uit de oudheid. Waarom de maan? Vruchtbaarheid en de menstruatiecyclus werden in de antieke wereld vaak in verband gebracht met de maancyclus. De godin Artemis/Diana werd ook geassocieerd met de maan en kuisheid, waardoor zij een ‘geschikte’ beschermster voor vrouwen was.
De Gorgon
De kop van de Gorgon was een ander populair apotropisch amulet in het oude Griekenland. Het werd officieel een “gorgoneion” genoemd en zelfs van de Griekse goden, Zeus en Athena, wordt gezegd dat zij de beschermende hanger hebben gedragen. In de Griekse mythologie was een Gorgon een mythisch wezen dat werd afgebeeld met een groteske voorhoofdsuitdrukking en slangen als haar. De beroemdste was natuurlijk Medusa, die iedereen die haar zag in steen kon veranderen.
De Scarab
De onderstaande afbeelding toont een verbazingwekkende Scarab edelsteen gegraveerd met een tweepaards wagen en koetsier.
Het gebruik van scarabee-kevers als amuletten gaat meer dan 5000 jaar geleden terug! De oude Egyptenaren associeerden de scarabee met de zonnegod (Ra) en het idee van wedergeboorte. Hij werd geassocieerd met geluk, zoals blijkt uit de onderzijde van scarabee-amuletten waarop vaak inscripties staan als “veel geluk” “leven” of “gezondheid”. Er bestaan Etruskische voorbeelden (zoals hierboven) en zij werden als geluksamuletten gebruikt door vele beschavingen, zoals de Perzen, Macedoniërs, Romeinen en Feniciërs.
Het Oog
Het op een na meest voorkomende Egyptische amulet (na de Scarabee) was het zogenaamde Oog van Horus, dat een symbool was van bescherming in zowel het leven als in het hiernamaals. Ook de Feniciërs vervaardigden een groot aantal amuletten op blauw aardewerk, waarop een vergroot oog was afgebeeld, vaak op de zijkant van een dier.
Deze ogen kunnen in verband worden gebracht met het concept van het “Boze Oog”, dat wijd verbreid was in het oude Middellandse-Zeegebied en het Nabije Oosten. Oogvormige amuletten waren een methode om de vijandige blik, die onschuldige slachtoffers zou kunnen vernietigen, af te wenden. Op sommige amuletten uit de Romeinse oudheid is het Boze Oog zelfs afgebeeld terwijl het door andere beschermende symbolen wordt aangevallen!
Koraal
Een onderscheidend kenmerk van mijn Nonna’s juwelenverzameling is rood koraal. Ik dacht dat het iets Napolitaans was, maar het blijkt dat koraal al heel lang wordt gebruikt als beschermend en decoratief sieraad. Plinius de Oudere beweerde dat de mensen in India geloofden dat koraal een goed conserveermiddel was tegen alle gevaren². Volgens Ovidius ontstond rood koraal doordat het bloed van het onthoofde hoofd van Medusa in aanraking kwam met zeewier, wat zou kunnen verklaren waarom de oude Romeinen het als amulet gebruikten³. Zelfs de Kerk verzette zich in de Middeleeuwen niet tegen dit bijgeloof (in tegenstelling tot de fallussen, verderop) en Christus wordt in de renaissancekunst vaak afgebeeld met koraalbescherming.
De fallus
De oude Romeinen waren bijna geobsedeerd door de opgerichte fallus als amulet. Men dacht dat het bijzonder doeltreffend was tegen het Boze Oog, omdat het “de afgunstige” schokte of bedreigde en hem ertoe aanzette het kwaad dat hij wilde aanrichten, te stoppen. Het was gebruikelijk om baby’s te tooien met een fallusketting, omdat kinderen bijzonder kwetsbaar waren voor het Boze Oog. Er is een groot aantal van deze amuletten gevonden in barnsteen, goud, zilver, brons, been en glas en vele zijn gevleugeld. In het Latijn betekent “fascinum” zowel het Boze Oog zelf als de fallus die je ertegen beschermt.
De vuist of “vijgenhand”
De vuist of “manus ficus” is een fascinerend amulet en in sommige culturen vandaag de dag nog steeds een beledigend gebaar. Het vuistvormige amulet, met de duim tussen de eerste en de tweede vinger, is een veel voorkomende antieke voorstelling van de vulva. Het wordt vaak afgebeeld als een parallel aan de fallus, met vermoedelijk dezelfde beschermende krachten tegen het Boze Oog. Johns beweert dat de vulva, in tegenstelling tot de fallus, moeilijk te tekenen was en dus “eerder symbolisch dan realistisch” moest worden afgebeeld, b.v. als een gebalde vuist of vijg.
