Bevolkingsspreiding heeft betrekking op de manier waarop de leden van een bevolking of van een bepaalde subgroep van een bevolking (bijvoorbeeld gedefinieerd aan de hand van leeftijd, geslacht of etnische status) fysiek verspreid zijn over een bepaald gebied. Bevolkingsdichtheid is een vergelijkende maatstaf voor de spreiding over een geografisch gebied, die gewoonlijk wordt uitgedrukt in personen per vierkante kilometer (of per vierkante mijl) land. Er kunnen ook meer gespecialiseerde dichtheidsmaten worden vastgesteld, zoals bevolking per eenheid bebouwbare grond.
De spreiding van de wereldbevolking
De spreiding van de wereldbevolking op wereldschaal is zeer ongelijk, waarbij het grootste deel van de wereldbevolking op het noordelijk halfrond en in landen in de minder ontwikkelde wereld woont. Minder dan 10 procent van de wereldbevolking leeft op het zuidelijk halfrond, en 80 procent leeft tussen 20 en 60 graden noorderbreedte. Tabel 1 toont de groei van de wereldbevolking sinds 1950 en de veranderende verdeling ervan naar verwachting tot 2050. In het jaar 2000 woonde ongeveer 74% van de wereldbevolking in Afrika en Azië (exclusief de Russische Federatie) op slechts 40% van het landoppervlak van de wereld. Europa was goed voor 12 procent van de wereldbevolking, met nog eens 8,6 procent in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied, 5,2 procent in Noord-Amerika
TABEL 1
(de Verenigde Staten en Canada), en 0,5 procent in Oceanië.
De toegenomen bevolkingsconcentratie in de minder ontwikkelde wereld weerspiegelt de uitzonderlijk snelle groei van de bevolking in die gebieden sinds het midden van de twintigste eeuw, en de geringere groei en in sommige gevallen de stabiliteit, en meer recent zelfs de afname, in de meer ontwikkelde landen. Tabel 2 geeft een overzicht van de tien landen met de grootste bevolking in het jaar 2000. De gestileerde kaarten in figuur 1 laten zien hoe de bevolking per land en regio is verdeeld en hoe de relatieve grootte in de loop der tijd is veranderd.
Milieu, samenleving en economie
De bevolkingsdichtheid per vierkante kilometer op wereldschaal hangt samen met een aantal factoren, zowel in de fysieke omgeving als in de samenleving en de economie. Hoewel de fysische omgeving geen rechtstreeks determinerende rol speelt, hebben extremen de neiging de vestiging van mensen te ontmoedigen. Het klimaat is een belangrijke factor. In zeer koude en zeer warme omgevingen is het scala van gewassen dat kan worden geteeld, zo dat al mogelijk is, beperkt, hetgeen een belemmering vormt voor het overleven van de mens. Grote delen van de aarde zijn dan ook leeg. Zo is er in Lapland slechts 1 persoon per vierkante kilometer, en in de Gobiwoestijn slechts 1,4.
De hoogte is ook van betekenis. Bergbodems zijn gewoonlijk dun, en op grote hoogte dalen de temperaturen en het zuurstofgehalte van de lucht snel. Dit maakt de landbouw minder productief, met bijkomende problemen door moeilijke bereikbaarheid en vervoer. Laaglandgebieden hebben de neiging zich gemakkelijker te vestigen, met intensievere landbouw en industriële en commerciële ontwikkeling. Kustgebieden zijn vaak aantrekkelijker voor bewoning: Ongeveer tweederde van de wereldbevolking woont binnen 500 kilometer van de zee. Ook de natuurlijke vegetatie kan een belemmering vormen voor menselijke bewoning: de grote regenwouden, zoals het Amazonegebied, zijn bijvoorbeeld niet erg geschikt voor hoge bevolkingsdichtheden. Negatieve factoren in het milieu ontmoedigen vestiging niet altijd: Bangladesh bijvoorbeeld, waar grote milieurisico’s zoals overstromingen voorkomen, kan een zeer hoge bevolkingsdichtheid handhaven. Een warm en vochtig milieu nabij de evenaar maakt het mogelijk het hele jaar door te verbouwen.
De bevolkingsspreiding binnen continenten en landen is ook zeer variabel en kan in de loop van de tijd sterk veranderen. Binnen de landen van West-Europa bijvoorbeeld varieert de bevolkingsdichtheid van zeer hoge concentraties in Nederland tot veel lagere dichtheden in een groot deel van Frankrijk en Spanje. Binnen het Verenigd Koninkrijk, een gebied met een over het algemeen hoge dichtheid, varieert de regionale dichtheid van meer dan 600 personen per vierkante kilometer in de stedelijke graafschappen in het zuidoosten en noorden van Engeland tot ruim onder de 100 in grote delen van Wales en Schotland. Figuur 2 illustreert de grote verschillen in bevolkingsdichtheid in de Verenigde Staten.
Herdistributie van de bevolking door migratie, alsmede groei of afname van de bevolking, wordt steeds belangrijker op kleinere geografische schalen. Op wereldschaal is migratie historisch gezien van groot belang geweest bij het bepalen van bevolkingsverdelingen, vooral in verband met de grote transatlantische migraties van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. De herverdeling van de bevolking heeft ook de culturele wereldkaart herschreven. Binnen landen zijn industrialisatie en migratie hand in hand gegaan, met als gevolg een grote herverdeling van het platteland naar
FIGUUR 1
FIGUUR 2
TABEL 2
stedelijke gebieden. In de landen van de meer ontwikkelde wereld, bijvoorbeeld in een groot deel van West-Europa, zijn de ontvolking van het platteland en de groei van de steden sinds 1850 een opvallend kenmerk geweest. In de minder ontwikkelde wereld heeft de snelle verstedelijking sinds 1945, in combinatie met een sterke algemene bevolkingsgroei, de kaart van de bevolkingsspreiding in veel landen hertekend. De spreiding kan ook rechtstreeks worden beïnvloed door overheidsbeleid, bijvoorbeeld door het aanmoedigen of ontmoedigen van internationale migratie.
Bevolkingsdichtheid in kaart brengen
Pogingen om bevolkingsspreiding en -dichtheid in kaart te brengen dateren al van het begin van de negentiende eeuw. Voor een kaart van de Pruisische bevolkingsdichtheid in 1828 werd gebruik gemaakt van trapsgewijze arceringen, voor Frankrijk werden in 1830 stippen gebruikt om de bevolking weer te geven en voor Nieuw-Zeeland in 1863, en de Ierse spoorwegcommissarissen gebruikten in 1837 diverse methoden om de bevolking in kaart te brengen. In het laatste deel van de negentiende eeuw werden cartogrammen gebruikt, waarbij regio’s worden afgebeeld in verhouding tot hun bevolkingsomvang in plaats van hun geografische oppervlakte. (Zie figuur 1.)
Een eenvoudige en vaak gebruikte weergave van de bevolkingsspreiding die een aanvulling vormt op het in kaart brengen, is de Lorenz-curve. Een rechte diagonale lijn staat voor een gelijkmatige verdeling van de bevolking over de geselecteerde gebieden, en hoe groter het verschil tussen de curve en de diagonale lijn, hoe groter de concentratiegraad van de bevolking. Figuur 3 illustreert zowel de methode als de verdeling van subgroepen binnen een bevolking in vergelijking met de bevolking als geheel, in dit geval de verdeling van twee bevolkingsgroepen van etnische minderheden in Groot-Brittannië in 1991: personen van Ierse en Bangladeshi afkomst. De horizontale as geeft het cumulatieve percentage van deze twee groepen aan, en de verticale as geeft het cumulatieve percentage van de totale bevolking aan over de districten (in dit geval census wards) waarin het land is verdeeld. Merk op dat de bevolking van Bangladesh sterk geconcentreerd is in vergelijking met de meer gelijkmatig gespreide Ierse bevolking.
Problemen met dichtheidsmaten
Er zijn een aantal algemene problemen met dichtheidsmaten. Bevolkingsgegevens worden verzameld voor zeer variabele geografische eenheden die zelden homogeen zijn in termen van economische en milieukenmerken. Een dichtheidscijfer is eenvoudigweg een gemiddelde, met alle beperkingen van dien, en zowel bij de definitie van de bevolking als bij de gebruikte oppervlakte- of andere eenheden is voorzichtigheid geboden, vooral wanneer vergelijkingen op verschillende geografische schalen worden gemaakt. Metingen van de bevolkingsdichtheid gaan verder dan de ruwe bevolkingsdichtheid, het aantal mensen per oppervlakte-eenheid. Nuttige nationale vergelijkingen kunnen gebaseerd zijn op dichtheid gedefinieerd in verhouding tot bebouwbare of in cultuur gebrachte grond. In Egypte bijvoorbeeld is de totale bevolkingsdichtheid laag in verhouding tot het totale nationale grondgebied, maar hoog als de bevolkingsaantallen worden gerelateerd aan de cultuurgrond, die afhankelijk is van irrigatie door de Nijl.
Overige berekeningen zijn gemaakt om bevolkingsaantallen te relateren aan het niveau van het nationale inkomen en de levensstandaard. Op het niveau van de stad zijn maatregelen zoals de bevolkingsdichtheid per huishouden of wooneenheid en het gemiddeld aantal personen per kamer een nuttige manier om nederzettingspatronen te beschrijven. Zo varieerde in de Parijse agglomeratie ten tijde van de volkstelling van 1999 het aantal personen per huishouden van 2,82 in de buitenwijken tot 1,87 in de binnenstad. Het gemiddelde aantal personen per kamer in het centrale gebied daalde van 1,02 in 1962 tot 0,74 in 1999.
Zie ook: Draagkracht; Centrale Plaats Theorie; Geografie, Bevolking; Landgebruik; Bevolking van de Continenten.
bibliografie
Chrispin, Jane, en Francis Jegede. 2000. Bevolking, hulpbronnen en ontwikkeling, 2e druk. Londen: Harper Collins.
Clarke, John I. 1972. Population Geography, 2e editie. Oxford: Pergamon.
Peach, Ceri. 1996. “Does Britain Have Ghettos?” Transactions of the Institute of British Geographers, nieuwe reeks 21: 216-235.
Plane, David A., and Peter A. Rogerson. 1994. The Geographical Analysis of Population, with Applications to Planning and Business. New York: Wiley.
Vallin, Jacques. 2002. “Het einde van de demografische transitie: Opluchting of bezorgdheid?” Population and Development Review 28(1) 108-109.
FIGUUR 3
Philip E. Ogden