Star Trek, dat in 1966 in première ging, is universeel geliefd en wordt vaak beschouwd als de beroemdste sciencefictiontelevisieserie en -franchise aller tijden. En terwijl sommigen misschien wijzen op de verre avonturen, de dappere maar geliefde kapiteins of de maffe holodeckromps als ze de universele amusementswaarde van de serie willen verklaren, heb ik altijd gewezen op één bepaald aspect van de serie: De Klingons – of, meer specifiek, de Klingon taal. Door te kijken naar hun unieke, vaak keelklanken taal, kunnen we beter begrijpen hoe het bijdraagt aan het creëren van de toegewijde kijkerspubliek en toegewijde fandom die we vandaag de dag kennen en liefhebben. Blijf bij me; ik beloof dat het uiteindelijk allemaal duidelijk zal zijn.
Een van de meest populaire definities van sci-fi komt van de Kroatische sciencefictioncriticus Darko Suvin, die in 1979 een concept en fenomeen in het genre identificeerde dat hij cognitieve vervreemding noemt. Cognitie is wat Suvin een “fantasierijk kader” noemt dat door het publiek kan worden begrepen – een wereld die logisch in elkaar zit en gemakkelijk en geloofwaardig kan worden verklaard. Vervreemding houdt in dat er iets anders aan de wereld moet zijn dat haar onderscheidt van onze wereld – iets dat een beetje vreemd of afstandelijk is, vandaar “vervreemding”. Samengevat biedt cognitieve vervreemding de kijkers een alternatieve wereld die voldoende verschilt van de onze – die nog steeds logisch en vaak wetenschappelijk logisch is, omdat het geen fantasie is! – die hen in staat stelt de sciencefiction wereld en het werk op een nieuwe, onbezoedelde manier waar te nemen.
In Star Trek kunnen we ook voorbeelden zien van zowel cognitie als vervreemding. Het is makkelijk om voorbeelden van cognitie eruit te pikken, zoals de technologische en wetenschappelijke vooruitgang zoals de U.S.S. Enterprise – kijkers begrijpen ruimtereizen en het concept van teleportatie, zelfs als een geavanceerd ruimteschip en een apparaat zoals een transporter beide buiten ons wetenschappelijk begrip liggen. Star Trek biedt vervreemding alleen al in de toekomstige setting van de show – de Federatie als centrale regering is zeker iets wat we ons kunnen voorstellen, maar het is duidelijk heel anders dan de huidige politieke systemen van onze eigen wereld. Zo wordt het publiek gedwongen om zijn eigen draai aan het materiaal te geven, want het is een wereld die vertrouwd is, maar niet vertrouwd genoeg om op precies dezelfde manier te kunnen interpreteren als wij onze eigen werkelijkheid kunnen interpreteren. Het publiek kan dan nieuwe meningen ontwikkelen, hopelijk vooroordelen achter zich laten, en een genuanceerde kijk op de fictieve sciencefictionwereld ontwikkelen.
Waar komt Klingon dan in het spel? Paramount Pictures gaf de Amerikaanse taalkundige Marc Okrand de opdracht Klingon te creëren voor Star Trek, wat Klingon tot een geconstrueerde taal maakt (een taal die speciaal voor een bepaald doel door iemand is gecreëerd). Klingon zelf is zwaar bestudeerd door zowel academici als fans, en in haar boek In the Land of Invented Languages uit 2009, beschreef de Amerikaanse taalkundige Arika Okrent dat Klingon bepaalde eigenschappen heeft die zowel voldoen aan cognitie als vervreemding. Ze stelde dat Klingon “het gevoel van een natuurlijke taal” heeft, terwijl het tegelijkertijd “zijn buitenaardse kwaliteit ontleent aan de aspecten die het onderscheiden van natuurlijke talen.” Klinkt dat bekend? Klingon lijkt logisch te passen in onze eigen wereld, maar het heeft iets buitenaards en afwijkends, waardoor het perfect past bij cognitieve vervreemding. In hetzelfde boek zegt Okrent ook dat Klingon “een bepaald soort taalgevoel” heeft, maar volgens een academische definitie is “het fonologische systeem van de taal door ontwerp hard, keelklankachtig en vreemd” – het lijkt alsof het in onze wereld past, maar bij nader onderzoek is er iets vervreemdends aan. Samen vinden we dat cognitieve vervreemding heel duidelijk een rol speelt in veel aspecten van het Klingon.
Naast cognitieve vervreemding hebben geconstrueerde talen als Klingon echter nog andere belangrijke rollen in een sciencefictionwereld als Star Trek: world-building. In zijn artikel uit 2004 “Invented Languages and New Worlds” en in hun artikel uit 2008 “Virtual Languages in Science Fiction and Fantasy Literature” betogen taalkundigen, waaronder respectievelijk Joseph Lo Bianco en Lawrie Barnes & Chantelle van Heerden, dat geconstrueerde talen functioneren op manieren die sterk lijken op natuurlijke talen, in die zin dat zij de werelden van de verhalen ondersteunen en ook een uiterst belangrijke rol spelen in ” betekenis en identiteit.” Veel taalkundigen zien geconstrueerde talen ook als een instrument om niet alleen de sciencefictionwerelden op te bouwen, maar ook de samenstellende delen ervan, waaronder het leven, gemeenschappen en beschavingen. Vanwege de vitale rol van taal in ons eigen leven om te communiceren en meer, wordt een geconstrueerde taal een integraal onderdeel van een science fiction samenleving omdat het nodig is voor de samenleving om te functioneren.
Toen Okrand Klingon creëerde, wilde hij de taal zo geloofwaardig mogelijk maken, wat ook hielp om de Star Trek-wereld te knutselen. In zijn boek From Elvish to Klingon: Exploring Invented Languages, bespreekt de Engelse historicus Michael Adams hoe Okrand besloot dat de “beste manier om de taal echt te laten klinken was om hem echt te maken – om fonologische en grammaticale systemen te bedenken en om gebruik te maken van een consistente woordenschat” – en Okrand ging verder met het creëren van een van de meest populaire geconstrueerde talen ooit. Okrand voegde meer en meer woordenschat toe, en uiteindelijk ging Klingon verder dan het bedoelde gebruik van de taal voor de denkbeeldige wereld van Star Trek en begon onbedoeld de sciencefiction wereld en de samenlevingen daarin te beïnvloeden, verder dan er alleen maar in te bestaan. Adams beschreef hoe “het motief voor het uitvinden van Klingon in de eerste plaats min of meer instrumenteel was,” terwijl “het uitvinden van meer Klingon belangrijk werd voor het merk Star Trek” zoals we dat vandaag kennen en waarderen. Niettemin deed de uitbreiding van Klingon tot een volledig geconstrueerde taal zoveel meer dan alleen maar dienen om de show geloofwaardig te maken: het bracht een “ingebeelde beschaving tot leven” en hielp “mensen in de verzonnen werelden en culturen die aan hen werden gepresenteerd.”
Klingon gaat veel verder dan alleen maar gesproken worden in de show – het is zeer populair als een taal om te leren. Volgens Okrent in haar boek In the Land of Invented Languages, komt Klingon op de tweede plaats na Esperanto in termen van het aantal sprekers – en Esperanto is een taal die werd bedacht voor een functie in het echte leven. Ze beschrijft het fenomeen van Star Trek ook als een obsessie en liefde, en ze suggereert dat Klingon zo populair is omdat de uitdaging om het te leren eigenlijk het meest boeiende en interessante deel ervan is. Klingon is een vorm van taal en communicatie die ons bekend is, maar de moeilijk te leren, buitenaardse kwaliteit van de geconstrueerde taal is zo fascinerend dat het nog meer fans en leerlingen aantrekt. Deze kwaliteit van vervreemding in Klingon stelt kijkers in staat om zich empathisch te verbinden met Star Trek, maar de taal is voldoende geworteld in ons eigen cognitieve begrip van taal dat we het zowel kunnen leren zoals we elke andere taal kunnen leren en begrijpen hoe het functioneert in de wereld van Star Trek.
Klingon is slechts één voorbeeld van geconstrueerde talen in televisie, film, literatuur en andere werken van sci-fi en meer. Het is echter een van de meest bekende en heeft zo’n sterke linguïstische basis dat de mate waarin iemand in Klingon zou kunnen spreken bijna gelijk is aan het Engels (Okrent schat dat er misschien hooguit enkele tientallen vloeiende Klingon sprekers zijn!). Klingon is een van de meest complete voorbeelden van een geconstrueerde taal en bevindt zich daarmee aan het uiterste einde van het spectrum, aangezien veel geconstrueerde talen in sciencefiction-televisie alleen voldoende ontwikkeld zijn om op televisie of in andere media te kunnen worden gezien (denk aan Kryptonisch – sorry, Superman en Supergirl). Maar andere volledig geconstrueerde talen groeien ook in populariteit – denk maar aan hoe talen als Dothraki en Valyriaans (beide geconstrueerde talen die voor de serie zijn gemaakt door taalkundige David J. Peterson) bijdragen aan de levensechte, buitengewoon uitgewerkte wereld van Game of Thrones. Maar de diepte en breedte van Klingons woordenschat, populariteit en gebruiksmogelijkheden plaatsen Klingon in de unieke positie dat het zowel linguïstisch als artistiek wordt ondersteund door academische gemeenschappen en het publiek, waardoor het wereldwijd enorm populair is. De gemeenschappen die gepassioneerd zijn over Star Trek en Klingon zijn enorm – taalkunde en populaire cultuur nerds hebben eindelijk iets om samen over te praten op een con!
Andere geconstrueerde talen hebben misschien niet zo’n sterk empathisch effect op mensen als Klingon, vanwege de gelijkenis met een natuurlijke taal en vanwege de cognitieve vervreemding. Desalniettemin is de sterke taalkundige achtergrond van Klingon, samen met het buitenaardse, buitenaardse karakter ervan, verleidelijk voor veel sprekers, waardoor het een interessante, prachtige en gewoonweg verrukkelijke taal is om te leren en ook om over te leren.
Zo is Klingon een voorbeeld van hoe geconstrueerde talen kunnen dienen om kijkers sterk te verbinden met een science fiction televisiewerk en een bron van empathie te bieden. Misschien is de mogelijkheid om zich te binden met taalkunde op een Star Trek conventie zijn vaker voor dan je zou denken – Okrent zelf ging naar een Klingon taal con voor onderzoek en ontdekte dat Klingon “paste bij de persoonlijke smaak van een bepaalde groep mensen zo goed dat zodra ze het zagen, werden ze verliefd, schreeuwde om meer, en vormde een gemeenschap die het tot leven bracht.”
Klingon mag dan bijdragen aan de aangeboren complexe wereldopbouw van Star Trek, maar het verbindt het publiek ook veel dieper met het verhaal en de personages. Hoewel geconstrueerde talen bijdragen aan de cruciale taak van het opbouwen van een wereld in sciencefiction-televisie, dienen ze ook als een uiterst belangrijke manier voor het publiek om een empathische band op te bouwen met het materiaal door middel van cognitieve vervreemding (en dank je, Darko Suvin – ook een geweldige naam, trouwens). Dus sci-fi makers daarbuiten, let op – misschien wil je een eigen geconstrueerde taal bouwen.
Olivia Popp is een freelance schrijver, kunstenaar, en all-around sci-fi nerd. Ze houdt van filmmaken, reizen, en het eten van grote hoeveelheden barbecue saus. Je vindt haar op Twitter @itsoliviapopp.