Individuen met ADHD ondervinden vaak sociale problemen, sociale afwijzing en problemen met interpersoonlijke relaties als gevolg van hun onoplettendheid, impulsiviteit en hyperactiviteit. Dergelijke negatieve interpersoonlijke uitkomsten veroorzaken emotionele pijn en lijden. Ze lijken ook bij te dragen aan de ontwikkeling van co-morbide stemmings- en angststoornissen.
Omdat er zeer weinig onderzoek is gepubliceerd met betrekking tot sociale vaardigheden bij volwassenen met ADHD, zijn de suggesties die in dit blad worden gegeven in de eerste plaats gebaseerd op gezonde klinische praktijken en opwaartse extrapolaties van het onderzoek naar sociale vaardigheden van kinderen en ADHD.
Algehele invloed van ADHD op sociale interacties
Het is niet moeilijk om de redenen te begrijpen waarom personen met ADHD vaak worstelen in sociale situaties. Succesvolle interactie met leeftijdsgenoten en belangrijke volwassenen is een van de belangrijkste aspecten van de ontwikkeling van een kind, maar 50 tot 60 procent van de kinderen met ADHD heeft moeite met relaties met leeftijdsgenoten. Meer dan 25 procent van de Amerikanen ervaart chronische eenzaamheid. Men kan alleen maar speculeren dat dit cijfer veel hoger is voor volwassenen met ADHD.
Om effectief met anderen om te gaan, moet een individu oplettend zijn, verantwoordelijk en in staat om impulsief gedrag te controleren. Volwassenen met ADHD zijn vaak onoplettend en vergeetachtig en hebben meestal geen impulscontrole. Omdat ADHD een “onzichtbare handicap” is, die vaak niet wordt herkend door mensen die niet bekend zijn met de stoornis, wordt sociaal onaangepast gedrag dat het gevolg is van ADHD-symptomen vaak toegeschreven aan andere oorzaken. Dat wil zeggen, mensen zien dit gedrag en de persoon die zich eraan schuldig maakt vaak als onbeleefd, egocentrisch, onverantwoordelijk, lui, ongemanierd, en een groot aantal andere negatieve persoonlijkheidskenmerken. Na verloop van tijd leiden dergelijke negatieve etiketten tot sociale afwijzing van het individu met ADHD. Sociale afwijzing veroorzaakt emotionele pijn in het leven van veel van de kinderen en volwassenen die ADHD hebben en kan een ravage aanrichten en het gevoel van eigenwaarde verminderen gedurende het hele leven. In relaties en huwelijken kan het ongepaste sociale gedrag de partner of echtgenoot zonder ADHD boos maken, die uiteindelijk een “burn out” kan krijgen en de relatie of het huwelijk kan opgeven.
Educatie van individuen met ADHD, hun belangrijke anderen en hun vrienden over ADHD en de manieren waarop het sociale vaardigheden en intermenselijk gedrag beïnvloedt, kan helpen om veel van het conflict en de schuld te verlichten. Tegelijkertijd moet het individu met ADHD strategieën leren om zo vaardig mogelijk te worden op het gebied van sociale vaardigheden. Met de juiste beoordeling, behandeling en onderwijs kunnen individuen met ADHD leren om effectief met anderen om te gaan op een manier die hun
sociale leven verbetert.
ADHD en het verwerven van sociale vaardigheden
Sociale vaardigheden worden over het algemeen verworven door incidenteel leren: kijken naar mensen, het gedrag van anderen kopiëren, oefenen, en feedback krijgen. De meeste mensen beginnen met dit proces tijdens de vroege kinderjaren. Sociale vaardigheden worden geoefend en aangescherpt door “volwassen te spelen” en door andere kinderactiviteiten. De fijne kneepjes van sociale interacties worden aangescherpt door observatie en peer feedback.
Kinderen met ADHD missen vaak deze details. Ze kunnen stukjes en beetjes oppikken van wat gepast is, maar missen een totaalbeeld van de sociale verwachtingen. Helaas realiseren ze zich als volwassenen vaak dat er “iets” ontbreekt, maar ze zijn er nooit helemaal zeker van wat dat “iets” kan zijn.
Sociale acceptatie kan worden gezien als een spiraal die omhoog of omlaag gaat. Personen die de juiste sociale vaardigheden vertonen worden beloond met meer acceptatie van degenen met wie ze omgaan en worden aangemoedigd om nog betere sociale vaardigheden te ontwikkelen. Voor mensen met ADHD, gaat de spiraal vaak naar beneden. Hun gebrek aan sociale vaardigheden leidt tot afwijzing door leeftijdgenoten, wat vervolgens de mogelijkheden beperkt om sociale vaardigheden te leren, wat leidt tot meer afwijzing, enzovoort. Sociale straf omvat afwijzing, vermijding, en andere, minder subtiele middelen om iemands afkeuring jegens een andere persoon te tonen.
Het is belangrijk op te merken dat mensen de overtredende persoon vaak niet laten weten wat de aard van de sociale overtreding is. Er op wijzen dat een sociale vaardigheidsfout wordt begaan, wordt vaak als sociaal ongepast beschouwd. Zo worden mensen vaak aan hun lot overgelaten om te proberen hun sociale vaardigheden te verbeteren zonder precies te begrijpen welke gebieden verbetering behoeven.
Onderzoek naar kinderen met ADHD en sociale vaardigheden
Onderzoekers hebben ontdekt dat de sociale uitdagingen van kinderen met ADHD onder meer bestaan uit verstoorde relaties met hun leeftijdgenoten, moeite om vrienden te maken en te houden, en tekortkomingen in gepast sociaal gedrag. Lange termijn studies suggereren dat deze problemen voortduren in de adolescentie en volwassenheid en de sociale aanpassing van volwassenen met ADHD belemmeren.
In het begin werden deze problemen van kinderen met ADHD geconceptualiseerd als een tekort in de juiste sociale vaardigheden, zodanig dat de kinderen niet de juiste sociale gedragingen hadden aangeleerd. Gebaseerd op dit model, werd sociale vaardigheidstraining, die gewoonlijk wordt uitgevoerd met groepen kinderen, een algemeen geaccepteerde behandelingsmodaliteit. In de typische sociale vaardigheidstraining groep, richt de therapeut zich op specifieke sociale gedragingen, geeft verbale instructies en demonstraties van het doelgedrag, en coacht de kinderen om de doelgedragingen met elkaar na te spelen. De therapeut geeft ook positieve feedback en dringt er bij de groep op aan om elkaar positieve feedback te geven voor het gebruik van het juiste sociale gedrag. De kinderen worden geïnstrueerd om hun nieuw verworven vaardigheden toe te passen in hun dagelijks leven.
Meer recentelijk is ADHD geherconceptualiseerd als een stoornis van de uitvoerende of controlerende functies van de hersenen. Uit deze conceptualisering volgt dat de sociale tekorten van het individu met ADHD niet primair het gevolg kunnen zijn van een gebrek aan sociale vaardigheden, maar eerder van een gebrek aan efficiëntie in het betrouwbaar gebruiken van sociale vaardigheden die al zijn aangeleerd. Sociale vaardigheidstraining richt zich op het gebrek aan vaardigheden, maar niet op inefficiënt gebruik van bestaande vaardigheden. Medicatie zorgt voor directe veranderingen in de executieve functie van de hersenen en kan daarom kinderen met ADHD helpen om betrouwbaarder gebruik te maken van nieuw verworven sociale vaardigheden. Onderzoekers hebben ook componenten toegevoegd aan sociale vaardigheidstraining die kinderen met ADHD helpen het geleerde betrouwbaar toe te passen in verschillende settings. Om dit doel te bereiken, worden ouders en leerkrachten getraind om kinderen met ADHD te stimuleren en te versterken om nieuw verworven sociale vaardigheden thuis en op school te gebruiken.
Slechts een klein aantal gecontroleerde onderzoeken hebben de effectiviteit van sociale vaardigheidstraining voor kinderen met ADHD bestudeerd. Deze studies hebben vastgesteld dat sociale vaardigheidstraining de kennis van de kinderen over sociale vaardigheden verbetert en hun sociale gedrag thuis verbetert zoals beoordeeld door de ouders, en deze positieve veranderingen duren tot de 3 of 4 maanden follow-up periodes in de studies. Deze veranderingen generaliseren zich echter slechts gedeeltelijk naar school en andere omgevingen.
Onderzoekers hebben ook ontdekt dat het inbedden van sociale vaardigheidstraining in een intensieve gedragsinterventie, zoals een gespecialiseerd zomerkampprogramma, een zeer effectieve manier is om de kans te vergroten dat de kinderen de winst die ze hebben geboekt, zullen behouden en generaliseren. Er is nog geen onderzoek dat zich richt op de vraag of kinderen met ADHD die baat hebben bij sociale vaardigheidstraining meer vrienden hebben, beter geaccepteerd worden door hun leeftijdsgenoten, en betere interpersoonlijke relaties hebben als ze verder gaan in de adolescentie en volwassenheid. Het is duidelijk dat dit een gebied is waar meer onderzoek nodig is.
Specifieke ADHD-symptomen en sociale vaardigheden
Onoplettendheid
Tips voor het identificeren van subtekst:
- Zoek naar aanwijzingen in je omgeving om je te helpen de subtekst te ontcijferen. Wees bedacht op alternatieve mogelijkheden. Wees oplettend.
- Ben u bewust van lichaamstaal, toon van de stem, gedrag, of de blik in iemands ogen om beter te interpreteren wat ze zeggen.
- Kijk naar iemands woordkeus om de subtekst beter te detecteren. (“Ik zou graag willen gaan” betekent waarschijnlijk ja. “Als je wilt” betekent waarschijnlijk niet, maar ik zal het doen.)
- Daden spreken luider dan woorden. Als iemands woorden één ding zeggen, maar hun daden iets anders onthullen, zou het verstandig zijn om te overwegen dat hun daden misschien hun ware gevoelens onthullen.
- Zoek een gids om je te helpen met deze verborgen taal. Vergelijk uw begrip van de werkelijkheid met hun begrip van de werkelijkheid. Als er een discrepantie is, wilt u misschien de interpretatie van de ander proberen en zien wat er gebeurt, vooral als u er meestal naast zit.
- Leer beleefd gedrag te interpreteren. Beleefd gedrag verhult vaak werkelijke gevoelens.
- Wees alert op wat anderen doen. Kijk om je heen voor aanwijzingen over correct gedrag, kleding, zitplaatsen, parkeren en dergelijke.
- Een kortstondige verslapping van de aandacht kan ertoe leiden dat de volwassene met ADHD belangrijke informatie mist in een sociale interactie. Als een eenvoudige zin als “Laten we elkaar ontmoeten in het park op de middag,” wordt gewoon “Laten we elkaar ontmoeten op de middag,” de luisteraar met ADHD mist de cruciale informatie over de locatie van de bijeenkomst. De spreker kan gefrustreerd of geïrriteerd raken wanneer de luisteraar vraagt waar de bijeenkomst plaats zal vinden, en denkt dat de luisteraar opzettelijk niet oplette en geen waarde hechtte aan wat hij te zeggen had. Of nog erger, het individu met ADHD gaat naar de verkeerde plaats, wat verwarring en zelfs woede bij de partner teweegbrengt. Helaas realiseren vaak noch de spreker noch de luisteraar zich dat belangrijke informatie is gemist tot het te laat is.
Een verwant probleem met sociale vaardigheden voor velen met ADHD betreft het missen van de subtiele nuances van communicatie. Degenen met ADHD zal vaak moeite hebben met “het lezen tussen de regels” of het begrijpen van subtekst. Het is al moeilijk genoeg voor de meesten om de tekst van een gesprek te volgen zonder de extra druk van de noodzaak om zich bewust te zijn van de subtekst en wat de persoon werkelijk bedoelt. Helaas is wat er gezegd wordt vaak niet wat er werkelijk bedoeld wordt.
Impulsiviteit
Impulsiviteit heeft een negatieve invloed op sociale relaties omdat anderen impulsieve woorden of daden kunnen toeschrijven aan een gebrek aan zorg of aandacht voor anderen. Als men niet eerst stopt en nadenkt, heeft dat vaak verwoestende sociale gevolgen. Impulsiviteit in spraak, zonder zelf te controleren wat er gezegd gaat worden, kan overkomen als ongefilterde gedachten. Meningen en gedachten worden gedeeld in hun ruwe vorm, zonder het gebruikelijke vernisje dat de meeste mensen gebruiken om sociaal gepast te zijn. Onderbrekingen komen vaak voor.
Impulsieve handelingen kunnen ook moeilijkheden veroorzaken omdat personen met ADHD kunnen handelen voordat ze hun gedrag hebben doordacht. Het nemen van beslissingen op basis van een “in het moment” mentaliteit leidt vaak tot slechte besluitvorming. Degenen met ADHD vinden zichzelf vaak gelokt van hun taak door iets meer uitnodigend. Impulsieve handelingen kunnen bestaan uit het nemen van roekeloze risico’s, het niet studeren of zich niet voorbereiden op school- of werkgerelateerde projecten, affaires, het opzeggen van banen, het nemen van beslissingen om te verhuizen, financiële overbesteding, en zelfs agressieve handelingen, zoals het slaan van anderen of het gooien van voorwerpen.
Snel en overdreven spreken kan ook een teken zijn van impulsiviteit. De snelle spraak van een persoon met ADHD laat weinig ruimte voor anderen die misschien willen deelnemen aan het gesprek. Monologen in plaats van dialogen laten velen met ADHD zonder bevredigende relaties of benodigde informatie.
Hyperactiviteit
Fysieke hyperactiviteit beperkt vaak het vermogen om deel te nemen aan vrijetijdsactiviteiten. Het niet stil kunnen zitten en zich niet kunnen concentreren bij concerten, religieuze ceremonies, educatieve evenementen, of zelfs vakanties en dergelijke kan door anderen worden geïnterpreteerd als een gebrek aan zorg of bezorgdheid van de kant van de persoon met ADHD. Bovendien geven moeilijkheden met aandachtig kijken anderen het gevoel dat er niet op hen gelet wordt.
Beoordeling van sociale vaardigheden
Interviews en zelfrapportage vragenlijsten zijn de primaire instrumenten voor het beoordelen van tekorten in sociale vaardigheden en interpersoonlijke interactie problemen bij volwassenen met ADHD. Tijdens een diagnostische evaluatie voor ADHD (zie Wat we weten #9, “Diagnostiek van ADHD bij volwassenen”), zal een professional in de geestelijke gezondheidszorg de sociale interacties van de volwassene grondig beoordelen. Wanneer vragenlijsten worden gebruikt, is het belangrijk dat zowel een zelfrapportage door het individu met ADHD wordt gebruikt als rapportages van echtgenoten, belangrijke anderen en vrienden op een vergelijkbare versie van de vragenlijst. De vragenlijst kan de volgende soorten items bevatten:
- Moeite met opletten als er tegen iemand gesproken wordt, mist stukjes informatie
- lijkt anderen te negeren
- moeite met beurt nemen in een gesprek (neiging vaak te onderbreken)
- moeite met het volbrengen van taken en/of verantwoordelijkheden
- Geen goede manieren gebruiken
- Sociale signalen missen
- Gedeorganiseerde levensstijl
- Informatie delen die ongepast is
- Afgeleid worden door geluiden of geluiden
- Overspoeld of overweldigd raken, afsluiten
- Gedesorganiseerde of verstrooide gedachten
- Rambling of afdwalen van het onderwerp tijdens gesprekken
- Een gesprek abrupt beëindigen
Behandelingsstrategieën
Wanneer de sociale vaardigheidsgebieden die versterking behoeven zijn geïdentificeerd, wordt het verkrijgen van een verwijzing naar een therapeut of coach die begrijpt hoe ADHD de sociale vaardigheden beïnvloedt, aanbevolen (zie Coaching). Medicatie is vaak nuttig bij het beheersen van ADHD symptomen; in veel gevallen zal een effectieve dosis medicatie de volwassene met ADHD de boost in zelfcontrole en concentratie geven die nodig is om nieuw verworven sociale vaardigheden op het juiste moment te gebruiken. Medicatie alleen is echter meestal niet voldoende om te helpen de noodzakelijke vaardigheden te verwerven (zie Medicatie Beheer).
Zoals eerder besproken, bestaat sociale vaardigheidstraining voor kinderen en adolescenten met ADHD meestal uit instructie, modelleren, rollenspel en feedback in een veilige setting zoals een sociale vaardigheidsgroep onder leiding van een therapeut. Daarnaast is gebleken dat het inrichten van de omgeving om reminders te geven essentieel is om het juiste sociale gedrag op het juiste moment te gebruiken. Deze bevindingen suggereren dat volwassenen met ADHD die willen werken aan hun sociale vaardigheden de volgende elementen in overweging moeten nemen bij het zoeken naar een effectieve interventie. Het is belangrijk om op te merken dat deze behandelingsstrategieën suggesties zijn die gebaseerd zijn op de klinische praktijk, en niet op empirisch onderzoek.
