In veel schoolboeken wordt een woestijn gedefinieerd als een gebied waar minder dan 250 mm neerslag per jaar valt. Maar waarom valt er eigenlijk zo weinig neerslag in deze gebieden?
Geografisch gezien bevinden de meeste woestijnen zich aan de westkant van continenten of – in het geval van de Sahara, de Arabische woestijn, de Gobiwoestijn en de kleinere woestijnen in Azië – ver van de kust in het binnenland van Eurazië. Zij hebben de neiging voor te komen onder de oostelijke zijden van grote subtropische hogedrukcellen. Deze enorme wielen van wind draaien met de klok mee op het noordelijk halfrond en tegen de klok in op het zuidelijk halfrond in de subtropen boven de oceanen; hun gedrag beïnvloedt echter nabijgelegen continenten.
Moist opstijgende lucht nabij de evenaar koelt af en condenseert tot wolken en, later, regen. Als de luchtstroom naar de pool beweegt, geeft de lucht veel van zijn vocht af. Tegen de tijd dat de luchtstroom terugdraait naar de evenaar, daalt de lucht. De lucht wordt samengeperst en warmer, en de relatieve vochtigheid daalt verder. Onder deze omstandigheden is het zeldzaam dat er wolken en regen ontstaan. Voeg daarbij een beetje wind om de verdamping aan de oppervlakte te versnellen, en de continentale gebieden daaronder worden extreem dor door het gebrek aan beschikbaar vocht. Woestijnen worden dus droog.
U denkt misschien aan zand en duinen als u aan een woestijn denkt, maar woestijnen kunnen ook in koudere gebieden voorkomen. Koude of ijskoude woestijnen – zoals de Atacama-woestijn in Chili en sommige Aziatische woestijnen die in de Euraziatische steppe liggen (zoals de Karakum-woestijn in Turkmenistan) – komen in de koudere maanden van het jaar vaak voor bij temperaturen onder het vriespunt. Bovendien bestaat er een extreem grote woestijn waarvan het “zand” eigenlijk uit water bestaat. Deze woestijn ligt niet in het deel van de oceaan dat vereeuwigd werd door Samuel Taylor Coleridge in het gedicht “The Rime of the Ancient Mariner” (“Water, water, overal,/Nor any drop to drink”); in plaats daarvan strekt het zich uit over heel Antarctica, waarvan de kustgebieden ongeveer 200 mm neerslag per jaar ontvangen, terwijl het binnenland minder dan 50 mm neerslag per jaar ontvangt. Voor veel mensen is de Sahara, met een oppervlakte van 8,6 miljoen vierkante km, de grootste woestijn ter wereld; men zou echter kunnen stellen dat Antarctica, met zijn ijsvlakten, met 14,2 miljoen vierkante km, de grootste “technische” woestijn ter wereld is.