Rusland kreeg vlak voor Kerstmis het best mogelijke cadeau van de regering-Trump en heeft nu de vrije hand om de toekomst van zijn getroebleerde bondgenoot in het Midden-Oosten te bepalen. Nu de Verenigde Staten zich opmaken om uit het Syrische conflict te stappen, zal de strategie van het Kremlin niet veel veranderen. Dat komt omdat het vanaf het begin nooit over Syrië ging.
De effecten van Ruslands Syrië-campagne buiten het Midden-Oosten projecteren was altijd het doel van het Kremlin. Het conflict werd altijd gezien als een middel om ambities te tonen die Rusland als een wereldmacht bevestigen. Moskou beschouwt het opgeven van Syrië door de Amerikaanse president Donald Trump als een overwinning die zijn politieke kapitaal aanzienlijk vergroot. Het zou Moskou ook in staat kunnen stellen om de Europese leiders in Frankrijk en Duitsland, evenals de chef buitenlands beleid van de Europese Unie, te bereiken door hen over te halen hun eigen versie van een politieke regeling te omhelzen.
Rusland is in september 2015 officieel begonnen met zijn luchtaanvallen in Syrië. Tegelijkertijd gingen de hardhandige pogingen van Moskou om zijn greep op Oost-Oekraïne aan te scherpen gepaard met golven van sancties die het internationale politieke kapitaal van het Kremlin snel deden kelderen. Hoewel Moskou zijn best deed om zich voor te doen als ’s werelds grootste ontwrichter en de westerse wereld bij elke gelegenheid tegen zich in het harnas joeg, was het werkelijke doel van Moskou om genoeg invloed te verwerven om weer als gelijke met het Westen in zee te kunnen gaan.
Oekraïne was een verloren zaak. Volgens Mikhail Zygar, de voormalige redacteur van de onafhankelijke Russische tv-zender Rain, had de Russische president Vladimir Poetin George W. Bush in 2008 tijdens de NAVO-top laten weten: “Als Oekraïne toetreedt tot de NAVO, zal het dat doen zonder de Krim en de oostelijke regio’s. Het zal gewoon uit elkaar vallen.” Het Kremlin was nooit in een positie om compromissen te sluiten over zijn voormalige Sovjet-satelliet, en zijn internationale ambities gingen altijd veel verder dan het zijn van een “regionale macht” – een belediging die ooit werd geuit door de Amerikaanse president Barack Obama.
Toen Rusland intervenieerde in het Midden-Oosten, bevond Syrië zich in een Hobbesiaanse natuurtoestand met duizenden groepen die elkaar bestreden en de Islamitische Staat die zich ontpopte als ’s werelds grootste boeman. Moskou leed echter nog steeds aan het zogenaamde Afghaanse syndroom dat voorafging aan de ineenstorting van het Sovjet-imperium. De spoken van de oorlog in Afghanistan in de jaren tachtig spoken nog steeds rond in de wandelgangen van het Kremlin; weinigen willen in een nieuw moeras in de islamitische wereld terechtkomen. Hoewel het Sovjetleger hoopte op een snelle overwinning na de omverwerping van de Afghaanse president Hafizullah Amin en de herinstallering van het communistische leiderschap in 1979, eindigde het in een tien jaar durend debacle en verloor het ongeveer 15.000 manschappen. Als gevolg daarvan werd elke mogelijke militaire campagne in Syrië met de grootste omzichtigheid benaderd. Hoewel het een gok was om in te grijpen, wogen de mogelijke voordelen uiteindelijk op tegen de risico’s in de ogen van de strategen van het Kremlin.
Zij zagen het verslaan van de Islamitische Staat en het spelen van de eerste viool bij het regisseren van een politieke regeling in Syrië als een kans om de status van Rusland als wereldmacht te bevestigen. De kans om samen met westerse naties te vechten, in combinatie met de speciale betrekkingen van Moskou met het Syrische regime en Iran, dat het grootste deel van de gevechten ter plaatse uitvoerde, betekende dat het Kremlin zichzelf kon presenteren als strijdend tegen een universeel kwaad in de vorm van de Islamitische Staat, terwijl het ook een comparatief voordeel veiligstelde.
Opkomen als een regionale macht was een ander doel. In zijn toespraak tijdens de plenaire vergadering van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, die slechts twee dagen voor de luchtaanvallen plaatsvond, gaf Poetin Rusland een “rol als bemiddelaar” door de Verenigde Staten beroemd te maken met de vraag: “Realiseer je je nu tenminste wat je hebt gedaan? Moskou zag een kans om een vacuüm op te vullen in een uitdijend conflictgebied dat alleen maar groeide naarmate de Amerikaanse ontgoocheling over een interventionistisch Amerikaans Midden-Oostenbeleid toenam. De rol van fixer heeft zijn vruchten afgeworpen, maar Rusland is Syrië niet binnengegaan om het te fixen. Poetin was altijd al van plan veel meer te zijn dan een fixer; hij wilde dat Moskou een onmisbare speler zou worden.
De acties van Rusland waren niet eenvoudigweg opportunistisch en ingegeven door tactisch denken op korte termijn. Het doel in Syrië was niet om te pakken wat er over was, maar om zijn spierballen te laten zien en macht te tonen. De aanpak van Moskou bleek een zegen in vermomming binnen de turbulente context van het Midden-Oosten. Wanneer één man in het Kremlin en een cohort van weinig uitverkoren assistenten alles beslissen in de loop van een telefoongesprek, is dat een vertrouwde manier van zakendoen die weerklank vindt bij autoritaire regimes in de hele regio.
Na drie jaar non-stop bombardementen en tijdens de topontmoetingen van het jaar daarvoor in Sochi, Rusland, en Astana, Kazachstan, werd het duidelijk dat Rusland voorstander was van een politieke regeling. Zijn buitenlandse avonturen leken vruchten af te werpen. Door zijn optreden heeft het Kremlin toegang gekregen tot alle strijdende partijen in de regio, en zijn stem wordt nu gehoord van de gangen van de macht in Teheran en Cairo tot de chique paleizen van de monarchieën in de Golf.
Hoewel de weg naar een politieke regeling en post-conflict wederopbouw hobbelig zal zijn, is er vertrouwen dat het kader van Astana uiteindelijk een aanvaardbaar resultaat zal opleveren. Het Kremlin voelde dus aan dat het zijn regionale aanwezigheid moest beginnen af te bouwen, terwijl het openlijk zijn oorspronkelijke profijtelijke belangen omarmde (meer handel en regionaal politiek kapitaal) die voor alle partijen in de regio duidelijk zouden moeten zijn.
Ook vóór het besluit van Trump om zich uit Syrië terug te trekken, had Moskou al genoeg politiek kapitaal verworven en zijn harde machtsmiddelen gebruikt om de belangrijkste bemiddelaar te worden, waardoor het een partner voor iedereen en vriend voor niemand werd. Nu Washington zich vrijwillig uit Syrië heeft teruggetrokken, blijft Moskou waakzaam voor de mogelijke heropleving van gewelddadige niet-statelijke actoren zoals Islamitische Staat of al-Nusra, maar het is ook van plan om zijn onbesuisde strategie om te vormen tot een meer opportunistische strategie. Opnieuw wil het Kremlin zich laten gelden als machthebber. Moskou wil dat de landen in de regio het beschouwen als een macht die in staat is kansen te benutten – of het nu gaat om energie, wapenexport of landbouw – en een gunstig veiligheidsevenwicht te bewaren.
Hoewel de Russische strategie in Syrië tastbare resultaten heeft opgeleverd, blijft de vraag: Hoe lang kan het Kremlin ze vasthouden? Nu Trump een einde wil maken aan de eindeloze oorlogen, zullen lokale spelers als Teheran of Riyad zich misschien minder terughoudend gaan voelen. Moskou zou zich al snel midden in een verschroeiend conflict met sektarische schakeringen kunnen bevinden, en Poetin zou geen andere keuze hebben dan partij te kiezen, waardoor de bemiddelende rol effectief zou worden ondermijnd.
Met Poetins goedkeuringscijfer dat is gedaald tot het laagste punt in 13 jaar en de stagnerende Russische economie, doet de krachtige aanwezigheid van het Kremlin in het Midden-Oosten van vandaag in sommige opzichten denken aan het begin van de regeerperiode van Michail Gorbatsjov, toen de economie zwak was en het volk schreeuwde om verandering. Moskou was toen ook bezig met geopolitieke spelletjes, het bestrijden van islamitische fundamentalisten in Afghanistan, maar de binnenlandse toestand was in wanorde – en we weten allemaal hoe dat is afgelopen.