De klassieke Anselmiaanse formulering van de verzoeningstheorie moet worden onderscheiden van de strafsubstitutie. Beide zijn vormen van de voldoeningstheorie in die zin dat ze spreken over hoe de dood van Christus bevredigend was, maar de strafsubstitutie en de Anselmiaanse voldoening bieden verschillende opvattingen over hoe de dood van Christus bevredigend was. Anselmus spreekt over de menselijke zonde als het bedriegen van God van de eer die Hem toekomt. De dood van Christus, de ultieme daad van gehoorzaamheid, brengt God grote eer. Omdat het de plicht van Christus te boven ging, is het meer eer dan hij verplicht was te geven. Het overschot van Christus kan daarom ons tekort vergoeden. Vandaar dat de dood van Christus plaatsvervangend is; Hij betaalt de eer aan de Vader in plaats van dat wij betalen. De strafsubstitutie verschilt in die zin dat de dood van Christus niet wordt gezien als een terugbetaling aan God voor de verloren eer, maar als een betaling van de straf van de dood die altijd al het morele gevolg van de zonde was (bv. Genesis 2:17; Romeinen 6:23). Het belangrijkste verschil hier is dat voor Anselmus voldoening een alternatief is voor straf, “het is noodzakelijk dat ofwel de weggenomen eer wordt terugbetaald, ofwel dat er straf volgt”. Door Christus die onze ereschuld aan God bevredigt, vermijden wij straf. In de calvinistische strafvervanging is het de straf die voldoet aan de eisen van rechtvaardigheid.
Een ander onderscheid moet gemaakt worden tussen strafvervanging (Christus strafte in plaats van ons) en plaatsvervangende verzoening (Christus lijdt voor ons). Beide bevestigen de plaatsvervangende en plaatsvervangende aard van de verzoening, maar de strafsubstitutie biedt een specifieke uitleg over waartoe het lijden dient: straf.
Augustinus onderwijst de plaatsvervangende verzoening. De specifieke interpretatie verschilt echter over wat dit lijden voor zondaars betekent. De vroege kerkvaders, waaronder Athanasius en Augustinus, leerden dat door het lijden van Christus in de plaats van de mensheid, hij overwon en ons bevrijdde van de dood en de duivel. Hoewel het idee van plaatsvervangende verzoening dus in bijna alle verzoeningstheorieën aanwezig is, zijn het specifieke idee van voldoening en strafsubstitutie latere ontwikkelingen in de Latijnse kerk.
St. Anselm verbindt de verzoening met de incarnatieEdit
St. Anselm van Canterbury articuleerde voor het eerst de tevredenheidsopvatting in zijn Cur Deus Homo? als een wijziging van de losgeldtheorie die in die tijd in het Westen werd gepostuleerd. De toen gangbare losgeldtheorie over de verzoening stelde dat Jezus’ dood een losgeld betaalde aan Satan, waardoor God diegenen kon redden die onder Satans slavernij gebukt gingen. Voor Anselmus was deze oplossing inadequaat. Waarom zou de Zoon van God een mens moeten worden om een losgeld te betalen? Waarom zou God Satan überhaupt iets verschuldigd zijn?
In plaats daarvan stelde Anselmus voor dat wij God een ereschuld verschuldigd zijn: “Dit is de schuld die mens en engel aan God verschuldigd zijn, en niemand die deze schuld betaalt, begaat zonde; maar ieder die deze schuld niet betaalt, zondigt. Dit is rechtvaardigheid, of oprechtheid van wil, die een wezen rechtvaardig of oprecht van hart maakt, dat wil zeggen van wil; en dit is de enige en volledige ereschuld die wij aan God verschuldigd zijn, en die God van ons eist.” Wanneer wij er niet in geslaagd zijn deze schuld aan God te voldoen, is het niet voldoende de oorspronkelijk verschuldigde rechtvaardigheid te herstellen, maar moet ook aan de belediging van Gods eer worden voldaan. “Bovendien, zolang hij niet teruggeeft wat hij heeft weggenomen, blijft hij in gebreke; en het is niet voldoende alleen terug te geven wat is weggenomen, maar hij zou, gezien de aangeboden verachting, meer moeten teruggeven dan hij heeft weggenomen.” Deze schuld schept een onevenwichtigheid in het morele universum; God kan die volgens Anselmus niet zomaar negeren. De enige manier om aan de schuld te voldoen was dat een wezen van oneindige grootheid, handelend als een mens namens de mensen, de schuld van rechtvaardigheid aan God zou terugbetalen en de schade aan de goddelijke eer zou herstellen. In het licht van deze opvatting zou de “losprijs” die Jezus in de Evangeliën noemt een offer zijn en een schuld die alleen aan God de Vader wordt betaald.
Anselmus sprak niet rechtstreeks tot de latere Calvinistische bezorgdheid over de reikwijdte van de voldoening voor zonden, of die voor de gehele mensheid universeel of alleen voor beperkte individuen werd betaald, maar indirect suggereert zijn taal het eerste. Thomas van Aquino schreef later specifiek een universele reikwijdte toe aan deze verzoeningstheorie, in overeenstemming met eerdere katholieke dogma’s, net als Lutheranen ten tijde van de Reformatie.
St. Thomas van AquinoEdit
St. Thomas van Aquino beschouwt de verzoening in de Summa Theologiae tot wat nu het standaard katholieke begrip van verzoening is. Voor Aquino ligt het voornaamste obstakel voor het menselijk heil in de zondige menselijke natuur, die de mens verdoemt tenzij zij door de verzoening wordt hersteld of gerepareerd. In zijn gedeelte over de mens overweegt hij of straf goed en passend is. Hij concludeert dat
- straf een moreel goede reactie op de zonde is: het is een soort medicijn voor de zonde, en beoogt het herstel van de vriendschap tussen de overtreder en degene die onrecht is aangedaan.
- “Christus droeg een bevredigende straf, niet voor Zijn, maar voor onze zonden,” en
- Verlossing is mogelijk door metafysische vereniging, “Het hoofd en de leden zijn als één mystieke persoon; en daarom behoort Christus’ voldoening toe aan al de gelovigen als zijnde Zijn leden. Ook, voor zover twee mensen één zijn in liefdadigheid, kan de één de ander verzoenen, zoals later zal blijken” De overtreder verbindt zich metafysisch met Christus via het doopsel aan de ene Christus die straf ondergaat.
In zijn gedeelte over de Menswording betoogt Aquinas dat de dood van Christus de door de zonde verschuldigde straf verzoent, en dat het specifiek de Passie van Christus was die nodig was om de schuld van de zonde van de mens te betalen. Voor Aquinas verschafte het Lijden van Jezus de verdienste die nodig was om voor de zonde te betalen: “Daarom verdiende Christus door Zijn Lijden de verlossing, niet alleen voor Zichzelf, maar ook voor al Zijn leden,” en dat de verzoening erin bestond dat Christus aan God meer gaf “dan nodig was om de overtreding van het hele menselijke ras te compenseren.” Dus, Aquinas gelooft dat de verzoening Gods oplossing is voor twee problemen. Het lijden en de dood van Christus zijn, voor zover zij dienen om voldoening te schenken, de oplossing voor het probleem van de zonde in het verleden; en, voor zover Christus genade verdient door zijn lijden en dood, zijn zij de oplossing voor het probleem van de zonde in de toekomst. Op deze manier verwoordde Aquino het formele begin van het idee van een overvloed aan verdienste, dat de basis werd voor het katholieke concept van de Schatkamer van Verdienste (zie Aflaat). Aquinas formuleerde ook de ideeën over verlossing die nu standaard zijn binnen de Katholieke Kerk: dat rechtvaardigende genade wordt verschaft door middel van de sacramenten; dat de vergankelijke verdienste van onze daden wordt geëvenaard door de verdienste van Christus uit de Schatkamer van Verdienste; en dat zonden kunnen worden geclassificeerd als sterfelijk of venieus. Voor Aquino wordt men gered door te putten uit de verdienste van Christus, die wordt geleverd door de sacramenten van de kerk.
Dit klinkt als strafsubstitutie, maar Aquinas is voorzichtig om te zeggen dat hij dit niet in juridische termen bedoelt:
“Als we het hebben over die bevredigende straf, die men vrijwillig op zich neemt, kan men de straf van een ander dragen…. Spreken wij echter van een straf, die wegens de zonde wordt opgelegd, in zoverre zij strafbaar is, dan wordt ieder alleen voor zijn eigen zonde gestraft, omdat de zondige daad iets persoonlijks is. Maar als wij spreken van een straf die geneeskrachtig is, dan gebeurt het wel degelijk dat men gestraft wordt voor de zonde van een ander.”
– Thomas van Aquino
Wat hij bedoelt met een “bevredigende straf”, in tegenstelling tot een straf die “strafwaardig” is, is in wezen het katholieke idee van boetedoening. Aquinas verwijst naar de praktijk die zegt: “Aan boetelingen wordt een bevredigende straf opgelegd” en definieert dit idee van “bevredigende straf” (boetedoening) als een compensatie van zelf toegebrachte pijn in gelijke mate als het plezier dat aan de zonde wordt ontleend. “Straf kan gelijk zijn aan het plezier dat in een begane zonde besloten ligt.”
Aquinas ziet boetedoening als het hebben van twee functies. Ten eerste om een schuld te betalen, en ten tweede “om te dienen als een remedie voor het vermijden van zonde”. In dit laatste geval zegt hij dat “als remedie tegen toekomstige zonde, de voldoening van de één de ander niet ten goede komt, want het vlees van de één wordt niet getemd door het vasten van de ander” en opnieuw “wordt de één niet bevrijd van schuld door het berouw van de ander”. Volgens Aquino “droeg Christus een bevredigende straf, niet voor Zijn, maar voor onze zonden.” De boetedoening die Christus deed heeft zijn effect in het betalen van de “strafschuld” opgelopen door onze zonde.
Dit is een concept dat vergelijkbaar is met dat van Anselmus, dat wij een ereschuld hebben aan God, met een cruciaal verschil: Terwijl Anselmus zei dat we dit nooit konden betalen omdat elk goed dat we konden doen toch al aan God verschuldigd was, zegt Aquinas dat we naast onze verschuldigde gehoorzaamheid onze schuld kunnen goedmaken door daden van boetedoening “de mens is God alles verschuldigd wat hij hem kan geven…meer dan dat hij iets kan bieden bij wijze van voldoening”. In tegenstelling tot Anselmus beweert Aquinas dat we onze eigen zonde kunnen goedmaken, en dat ons probleem niet onze persoonlijke zonde is, maar de erfzonde. “De erfzonde…is een infectie van de menselijke natuur zelf, zodat zij, in tegenstelling tot de eigenlijke zonde, niet door de voldoening van een gewoon mens kan worden weggenomen.” Dus Christus, als de “tweede Adam”, doet boete in onze plaats – en betaalt de schuld van onze erfzonde. Waarom doet hij dat? Door liefde. Het hele werk van de verlossing begint met Gods liefde: “God had de wereld zo lief dat hij zijn enige Zoon gegeven heeft” ().
Calvijn schrijft verzoening toe aan individuenEdit
John Calvin was een van de eerste systematische theologen van de Reformatie. Als zodanig wilde hij het probleem van Christus’ verzoening oplossen op een manier die hij zag als rechtvaardig naar de Schrift en de kerkvaders, waarbij hij de noodzaak van veroordelende verdienste afwees. Zijn oplossing was dat Christus’ dood aan het kruis niet een algemene straf betaalde voor de zonden van de mensheid, maar een specifieke straf voor de zonden van individuele mensen. Dat wil zeggen, toen Jezus stierf aan het kruis, betaalde zijn dood de straf op dat moment voor de zonden van allen die gered zijn. Een duidelijk noodzakelijk kenmerk van dit idee is dat de verzoening van Christus in haar werking alleen beperkt is tot hen die God heeft uitverkoren om gered te worden, omdat de schuld voor de zonden op een bepaald moment werd betaald (bij de kruisiging).
Voor Calvijn vereiste dit ook dat hij teruggreep op Augustinus’ eerdere theorie van de predestinatie. Bovendien verschoof Calvijn, door het idee van boetedoening te verwerpen, van Aquinas idee dat voldoening boetedoening was (die zich concentreerde op voldoening als een verandering in de mensheid), naar het idee van het voldoen aan Gods toorn. Deze ideologische verschuiving legt de nadruk op een verandering in God, die wordt verzoend door de dood van Christus. Het calvinistische begrip van verzoening en voldoening is strafsubstitutie: Christus is een plaatsvervanger die onze straf op zich neemt en zo voldoet aan de eisen van rechtvaardigheid en Gods toorn bedaart, zodat God rechtvaardig genade kan bewijzen.
John Stott heeft benadrukt dat dit niet moet worden opgevat als de Zoon die de Vader tevredenstelt, maar veeleer in trinitarische termen van de Godheid die de verzoening initieert en uitvoert, gemotiveerd door een verlangen om de mensheid te redden. Het sleutelonderscheid van de strafsubstitutie is dus het idee dat de genoegdoening geschiedt door de straf.
Voor Calvijn wordt men dus gered door door het geloof verenigd te worden met Christus. Op het moment dat men door het geloof met Christus verenigd wordt, ontvangt men alle voordelen van de verzoening. Maar omdat Christus voor de zonden betaalde toen hij stierf, is het niet mogelijk dat degenen voor wie hij stierf de weldaden niet ontvangen: de geredden zijn voorbestemd om te geloven.
Verdere ontwikkelingenEdit
Anselm’s theorie was zo vaag dat de wijzigingen van Thomas van Aquino deze volledig hebben overschaduwd. De theorie van Aquino is nog steeds officieel dogma binnen de Katholieke Kerk, en werd bevestigd op het Concilie van Trente. Calvijns ontwikkeling werd bevestigd op de Synode van Dort en maakt deel uit van de leerstellige standpunten van de meeste Gereformeerde Kerkgenootschappen.
De regeringsleer van de verzoening van Hugo Grotius is, historisch gezien, een wijziging van Calvijns opvatting, hoewel zij in sommige opzichten een terugkeer inhoudt naar de algemene aard van Anselm’s theorie. Volgens Grotius is de dood van Christus een aanvaardbare plaatsvervanger voor straf, die voldoet aan de eisen van Gods morele regering. In deze visie draagt Christus, in tegenstelling tot Calvijn, niet specifiek de straf voor de zonden van de mensheid, noch betaalt hij voor individuele zonden. In plaats daarvan toont zijn lijden Gods ongenoegen met de zonde en wat de zonde verdient door toedoen van een rechtvaardige Gouverneur van het universum, waardoor God vergeving kan schenken en tegelijkertijd de goddelijke orde kan handhaven. De regeringsopvatting is de basis voor de verlossingstheorieën van protestantse denominaties die de vrijheid van de wil benadrukken zoals in het arminianisme.
Andere theorieën over de aard van Christus’ verzoening, zoals de Morele Invloed-opvatting, kunnen ook gezien worden als tegengesteld aan de Substitutie-opvatting.