Guess what? Kerstmis komt eraan. Had u dat al gemerkt? Verrassend genoeg heeft deze culturele kolos van de westerse wereld een lange weg afgelegd om bekend te worden, en een ingewikkelder geschiedenis van de viering dan je zou denken. Het heeft in de loop der eeuwen verschillende verschijningsvormen gekend, van verwarrende en tegenstrijdige festivals in de Romeinse tijd tot een terugval in bekendheid in de 17e eeuw en enkele zeer verontruste Amerikaanse pelgrims. Kerstmis is niet zomaar ontstaan op 25 december in 1 na Christus, compleet met bomen en kerstliederen en kerstcrackers met slechte grappen erin. Wanneer Kerstmis voor het eerst werd gevierd is enigszins raadselachtig en de evolutie sindsdien is, nou ja, meer van hetzelfde.
Als religieuze (of op religie gebaseerde) tradities gaan, de kneedbaarheid van Kerstmis is eigenlijk een soort van onconventioneel. Hannukah, bijvoorbeeld, is al eeuwenlang statisch in zijn vieringen en details, net als Eid. Kerstmis is echter een intrigerend “verplaatsbaar feest” geweest naarmate mensen van het christelijk geloof naar andere landen verhuisden, maatschappelijke verschuivingen ondergingen en ideeën ontwikkelden en afwezen over de waarde van feestvieren en de precieze waarde van een viering van de geboorte van een heilig figuur. Het is veel moderner dan het lijkt, en het “verhaal van het eerste Kerstfeest” is minder prentenboek, meer historisch giswerk en een zware dosis verwarring.
Hier is wanneer de eerste vieringen van Kerstmis plaatsvonden – en hoe de feestdag sindsdien is geëvolueerd.
“Kerstmis vieren” is niet zo oud als het lijkt
Het heeft vrij lang geduurd voordat de datering van Kerstmis zelf vaststond; Pas in 354 na Christus duikt de moderne kerstdatum, 25 december, op in een lijst van Romeinse bisschoppen, en het is nog maar de vraag of de geboorte van Jezus wel zo belangrijk werd gevonden in de vroege Kerk, waar conceptie en dood als de echt belangrijke zaken werden gezien.
In werkelijkheid zijn er in december eeuwenlang veel kerstachtige dingen gebeurd, maar veel daarvan hadden weinig of niets te maken met de christelijke traditie. Zoals het History Channel opmerkt, hadden veel culturen op beide halfronden feesten rond eind of midden december om een zonnewende of het einde van het plantseizoen te markeren, en om de “jaarwisseling” te vieren of te eren, in de hoop dat de zon zou terugkeren; Noorse, Keltische, Romeinse en Germaanse feestdagen zijn allemaal rond hetzelfde principe vastgelegd, net als feesten rond de zon in Egypte en Syrië.
Het lijkt erop dat we de viering van Christus’ geboorte het nauwkeurigst kunnen dateren vanaf de verspreiding van het Christendom in het Romeinse Rijk in de jaren 300; maar zij vierden het gewoonlijk op 6 januari, wat wij nu kennen als het feest van Epifanie, dat in de Christelijke traditie de twee “manifestaties van Christus’ goddelijkheid” viert. De geboorte van Jezus leek in vergelijking daarmee niet echt belangrijk te zijn. In de jaren ‘400 van de 20e eeuw werd het duidelijk al gevierd, want keizer Theodisius de Jongere, een christen, vaardigde in 425 na Christus een edict uit dat gladiatorenwedstrijden op eerste kerstdag verbood.
De grote datum voor Kerstmis zelf, tenminste in officiële termen, is het Concilie van Tours in 567 na Christus, een reusachtige bijeenkomst van kardinalen, bisschoppen en andere belangrijke leden van de katholieke kerk om regels te bespreken. Zij waren het die vaststelden dat de 12 dagen van Kerstmis, de periode tussen Kerstmis en Driekoningen, allemaal een feesttijd moesten zijn waarin feest werd gevierd. Daarna was het in steen gebeiteld.
Hoe Kerstmis Zoals Wij Het Kennen Begon
Wanneer we denken aan “Kerstvieringen”, is wat we ons eigenlijk voor de geest halen grotendeels een moderne combinatie van een heleboel verschillende tradities in één. De vroegste kerstvieringen zagen er dan ook heel, heel anders uit. Zo is het bijvoorbeeld niet helemaal zeker in hoeverre Kerstmis in zijn vroegste vormen in Rome geïnspireerd was door of afgeleid van heidense festiviteiten zoals Saturnalia en vieringen van de zon. Verschillende Romeinse auteurs schrijven dat nieuwe christelijke bekeerlingen actief werden ontmoedigd om hun oude heidense manieren van vieren te gebruiken in de “nieuwe” kerstvieringen.
Een paar bronnen geven aan dat de vroege Romeinse vieringen van Kerstmis eigenlijk behoorlijk conservatief waren: De Romeinse autoriteiten wilden het feest onderscheiden van het meer krankzinnige Saturnalia-feest, dus verboden zij gokken, drinken en luidruchtige feesten. In de loop der jaren zijn deze tradities echter teruggekeerd in de 12-daagse viering, zodat het in de Middeleeuwen volkomen normaal was dat de hele 12 dagen van Kerstmis een groot feest waren met dansen, zingen, chaos en het feestelijk eten van gelukkige mince pies. Het geven van geschenken werd echter een paar eeuwen lang verboden als zijnde buitensporig.
Christmas was by means not a formal part of the European calendar in the period following the Middle Ages, though. De puriteinen hadden geprobeerd het te verbieden (daar komen we zo op), en veel van de tradities van de 12 dagen verslechterden naarmate de feodale heren en hun knechten en horigen ophielden de belangrijkste sociale structuur van Europa te zijn. Het was zelfs geen officiële feestdag tot de 19e eeuw. Het idee van Kerstmis als een eendaagse, belangrijke feestdag kwam pas weer serieus in zwang in het Victoriaanse tijdperk, grotendeels door de invloed van de Duitse echtgenoot van Koningin Victoria, Prins Albert, maar ook door nieuwe technologische innovaties: het Victoriaanse tijdperk bracht de eerste in massa geproduceerde kerstversiering, kerstcrackers, en kerstkaarten. Als we de geboorte van het moderne kerstfeest willen dateren, dan is het Victoriaanse tijdperk de plaats waar het begint.
American-Style Christmas Is Very New Indeed
De pelgrims waren, in veel gevallen, reusachtige Scrooges. Hoewel we veel van de moderne kersttradities associëren met Americana, zoals de Coke Santa, waren de eerste jaren op de Amerikaanse kusten niet bepaald gemakkelijk: in sommige nederzettingen was het helemaal verboden, en in Boston waren kerstvieringen tussen 1659 en 1681 helemaal verboden. De Victoriana die Groot-Brittannië had overgenomen begon pas in de jaren 1830 door te dringen en de mensen er enthousiast voor te maken, hoewel het vanaf dat moment een sneeuwbaleffect kreeg.
Een van de grootste architecten van het “traditionele Kerstfeest” was eigenlijk de schrijver Washington Irving, die in 1820 een serie verhalen publiceerde waarin hij de feestdag romantiseerde en een mengeling van oude en verzonnen “tradities” gaf die de feestdag definieerden. Hij vermengde Sinterklaas, de Griekse heilige die geschenken geeft, en een aantal scènes die hij in Engeland had gezien, van het zingen van kerstliederen tot het ophangen van maretakken (wat voor Amerikaanse lezers volkomen vreemd was), tot wat de meesten van ons zouden herkennen als de ultieme kerstnorm.
Dus laten we het nog eens samenvatten: Kerstvieringen zijn niet zo oud, wat wij als Kerstmis beschouwen is nog nieuwer, en Kerstmis in Amerikaanse stijl is het nieuwste van allemaal.
Afbeeldingen: ; John Tenniel, Alfred Trevor Crispin, Robert Seymour, British Library/Wikimedia Commons